A zeki veliDÎ togan bugünkü TÜRKİLİ (TÜRKİstan) ve yakın

^{1) «Törtkül» murabba demektir. «Tört Köl» yani ‘«Dört. Göl» ile knrıştn ıl- ınasm.}

fmuan toplanıp neşredilmişti. 1864 ağustosunda 20 yaşında iken tahta rokan Mehmed Rahim Han, 4 7 yıl hükümet sürüp, 2 eylül 1910 da öldü. Yerine geçen oğlu İsfendiyar Han ve veziri İslâm Hoca, rusça bi­lir. :us ve müsKiman matbuatını takip ederler, müsteşrikler ve ilim ehil­leriyle temasta bulunurlardı. «Usûl-ü Cedide» mektepleri açıp Tatar münevverlerinden öğretmenler getirtmişlerdi. Onlardan ikisi Muharrem Feyzi ve Muhtar Bekirdir. İsfendiyar nihayet, kıskançlıkla ve yahut Rus ûeidcim ile İslâm Hocayı öldürttü. Beyaz Rus kuvvetlerine dayanarak Tirhmenlerle mücadeleye başlayıp, kendi işini harap etti. 1916 isyan­la a sı rasın _ ı rus generali Galkin'e karşı Türkmenleri teşkil edebilen Y ı.T.ut reisi Mehmed Kurban Serdar Cüneyd Han, 1917 inkılâbı gün­lerinde hana karşı, Khıyva gençleriyle iş birliği yaptı. İsfendiyar Han KYyvaya meşrutiyet hakkı vermişti. Biraz sonra general Kuropatkine başvurarak meclisi dağıtmak istedi. General Kuropatkin de, albay Zayt- se v kumandasında bir kuvvet göndererek, meclisi dağıttı. Han Cüneyd,
genç Khıyvalılarla birleşerek bu albayı o zamanki rus ordusundaki
bozgunluktan istifade ederek Khıyvadan çıkarabildi ve oğlu İşim m
e r i- İsfendiyar Hanı öldürüp (1918), yine hanın amcası Seyid Ab- <£ Ylan’ı hanlandı. Bu da, derviş huylu, sofu, hükümete liyakatsiz birisi o • Han Güneydin elinde oyuncak oldu.
Han Cüneyd de gençleri kendisinden kaçırdı. Maiyetinde Ozbek- k ven yalnız Tazı Mahrem bulunuyordu. Türkmenlerin kendi aralarm- c ı :1a Han Cüneyde muhalif fırkalar kuvvet alıp Kuş Mehmed Han ve C-zâm Ali etrafında birleştiler. Genç Khıyvalılar da onlarla birleşti- Yr. Bolşevikler bunlardan kendi lehlerine istifade ettiler. O vakit Rus- ku :arafmdan Taşkentten gönderilen Türk zabiti Kâzım Beğin ve Türk­men münevverlerinden Kul Mehmed in Han Cüneydi Bolşeviklerle ba- ı.ştcrmak tecrübeleri olduysa da, akim kaldı. 1919 kânunuevvelinde Har. Cüneyd, Amu Deryayı geçerek Törtkül de bulunan Ruslara taar- r.iz etti. Fakat genç Fthıyvalılara dayanan Ruslar 25 Kânunuevvelde KYyvaya hücum edip payitahtı işgal ettiler. Han Cüneyd, ileride bah­sedeceğimiz basmacılık rolünü yapmak üzere, 1920 kânunusanisinde Knrakum çöllerine çekildi. Ruslar, gençlerden Yeni Urgenç te, Cuma Nivaz Suitanmurad oğlu reis olmak üzere, Koşum Han ve Gulâm Ali­lerden ibaret bir hükümet teşkil etmişlerdi. 1 şubatta bunlar, Seyid Ab­dullah Hanı da tahttan vazgeçmeğe icbar edip, kendisini Mpskovaya gönderdiler. Bu son Khıyva hanı orada hapishanede açlıktan öldü. Bi­niz sonra gençler hükümeti de ortadan kaldırılıp eski Khorezm-Khıyvri. Hanlığı; Kazakistan, Karakalpakistan, Türkmenistan Cumhuriyetleri ara- smia bölüştürüldü. Khıyva Hanlığının mesahası 59.250 verst murab-
baı, nüfusu da yarım milyon sayılıyordu. 1925 te yapılan nüfus sayı­mında ahalinin biraz fazla, 840.844 kişi olduğu anlaşılmıştır.