A zeki veliDÎ togan bugünkü TÜRKİLİ (TÜRKİstan) ve yakın

Demîry olları ka ve posta havalesi, âsayiş temini için asrî kanun
ve yeni usul şehir hayatı ve şehir idare usulleridir. Cenubî Türkistanm Rus idaresi altındaki elli yıllık hayatını dikkâtle öğrenen müsteşrik ve sosyalist Nalifikin ²⁰⁸) yerli Türkİerin yeni usul­ler*. nasıl öğrendiklerini «Yerlilerin Evvelki ve Şim iiki Hali» adlı ese- *.o.ı.de pek güzel anlatmıştır. Türkistanlılar Rusların «posta» sı ile gön­derilen paranın adres sahibine böyle ehemmiyetsiz bir ücret mukabi­linde götürülüp' verileceğine, telgrafın «hikmet» lerine önce pek inan­mamışlar ve kendilerince bunu tecrübe etmişlerdir. Bununila beraber Türkistanlılar asrî tekniği,' meselâ Fransız müstemlekelerindeki ahaliye
misbetle, daha çabuk öğrenmişlerdir. Kervan yolları derhal itibardan düşmüş, ahali şose yolları yapılmasını istemiş, asrî arabalar hemen kul­lanılmağa başlanmıştır. Bazı yerlerde (meselâ Çarcuy şimalindeki Dilv nev’de) sulama işleri için, çığır, yerine, lokomotif işletilmeğe başlan­mış; pamuk temizleme fabrikaları ve diğer fabrikalar asrî usulde ku­rulmuştur. Ferganede Eşeke ahalisi (1908 yılında) İsa Evliya arığının .başını betonla tuğladan asrî bend (ecluse) yapıp, kapılarını da de­mirden yaptılar. Bu son nevi işlere hiçbir Rus mühendisi karışmış de .ğildir, ahali kendisi yapmıştır. Şurası da dikkate değer ki, Dihnev’de çığırı lokomotifle değiştiren zatı kendim de bizzat bilirim ki fikrî sa­hada en mürteci müteassıp adamlardandı.
Demiryol hatları evvelce 1 898 yılma kadar Mâverâyi Kafkas vâ- liiumumî (rusça: namestnik) liğine tâbi olan «Türkmenistan» (Zakas- .pi) vilâyetinde 1880 yılında Kranovodsk (Kızılsu, Çağadam) dan /başlamış, altı yıl sonra Amu Derya"kıyısına, 1898 de Taşkende varmış- tır. Taşkent-Orenburg hattı 1900-1905 yıllarında bitirilmiş; Taşkendin -demiryolu hattı üzerinden Krasnovodsk' ve Orenburgdan olan mesafe­lerin her ikisi yakınlama olarak 1750 kilometre kadardır. 1910 yılma kadar bütün Türkistanda 3338 kilometre uzunluğunda demiryolu hatı. vardı. Sonra daha arttı. Merv-Kuşka, Khokand-Namangan-Endican hattı, Bukhara-Karşı-Termiz, Karşı-Şehrisebz, sonra da Termiz-Düsen beh, Arıs-Almatı hatları ikmal edildi. «Türkistan-Sibirya» denilen son hat Semi Palat yanında Sibirya hattına eklenmek üzeredir. 1926 da Türkistanm demiryol hatları 4900 kilometreye varmıştır¹⁹).
Rus hâkimiyeti devrinde şehir hayatı. evvelçe„şö-_ Şehir Hayatının nük olduğu iki bölgede, aşağı Sır Derya havzasın İnkişafı . da ve Kazakistandâ yeniden canlandı. Kazakij
tandaki şehir hayatına. Kazaklar başlangıçta pek iştirak etmeyip, Ruslarla birlikte Kazan Türkleri yerleşerek Müslüman mahalleleri kuruyorlardı. Orenburg, Orsk, Troysk ve Semi Palat gibi •şehirler bu cümledendir. Buralarda Kazaklar şehrin dışında «rnüba deLe pazarları» (rusça: minovniy dvor») etrafında toplamıyorlardı. Lâkin bunlar temelli bir surette yerleşerek mübadele pazarları etra fmda bir kasaba vücude getirmiyorlardı. İktidarlı olanları rus şehir­lerinde yerleşiyorlardı. Yalnız Semi Palatın karsı tarafında, İrtiş irma- gmın soljcıyısında Tatar ve Kazaklarbirle^p birverKş^hiV vücude “ge- •tirdiler. Son inkılâp devrinde buna «Âİaş» adı’ verİTÎ]^^ ²⁰⁹
zakistana payitaht yapıldı. Temir-Uyıl, Karkaralı, Turgay, Irgız gibi, bozkır içindeki şehirlerde Kazakfcılt cidden şehirli olarak yerleştiler. Sır Derya ve Yedisuda şehir hayâlinin, daha Khokand hanları zama- nında, canlanmağa yüz tuttuğunu 'ikanda gördük. Bu iş rus devrinde tekâmül etti. Bu devirde Kazalı _v1867), Âlmatı ( 1-654)% Khraftul (1869), Carkend (1882), Kapal (1847), Lepse ( 1855), Ayagöi: (1847), Yeni Mergilân kuruldu. Bütün bu şehirlerde yine başlangıçta Tatar ve Kent Türkleri ve Ruslar yerleşti. Ruslar eski şehirler yanında Avrupa usulünde yeni rus kısımları kurarak yerleşiyorlardı. Bununla beraber eski şehirler de büyüdü ve kısmen asrileşti. Taşkend ve Kho­kand, hanlar zamanında da bütün Ortaasyanın nüfusça en büyük şe­hirleri idiler (Her ikisinde yüz binden çok nüfus vardı). Rus devrin­de yine o şekil ve ehemmiyetlerini muhafaza ettiler. 1910 yılında Taşkentte ahali 201.191 kişi olup, bunun 54.000 i Rus; Khokandda

1. 
   olup, 5220 si Rustu. 1897 ve 1911 yılları arasında Khokand şehri /< 40, Endican /< 58, Semerkand '/ 64, Taşkend ^f/o 74 bü­
   

yümüştür. 189 7 yılında Cenubî Türkistan valiliğine tâbi beş vilâyette şehir ahalisi 730.000 kadarken, 1911 yılında 1.05 3.000 e çıkmıştır kı evvelce bütün nüfusun % 1 3 ünü teşkil eden Türkistan şehir ahalisi,
bununla bütün memleket nüfusunun */< 19 unu teşkil etmiş oluyor. Türkistan şehir ahalisi arasında Ruslar 189 7 yılında 96.000_iken, 1911 de 1 78.000 e çıkmıştı. Bununla beraber yerli İslâm şehir ahalisi 980.000 kadar yekûn ediyordu. Semerkand vilâyetinde 1908 yılında şehir aha­lisi 164.8 44 kişi olup, bundan gayrimüslimler yalnız 13.734 nüfus, 1911 yılında NemeUgânda 77.239 müslim, 125 7 gayrimüslim, Endicanda 76.543 müslim, 3700 gayrimüslim bulunuyordu. Ferganenin ortasında en güzel yerde yapılan Yeni Margilân (rusça Skoblev)| şehri Fergane valisi ve hükümet müesseseleri bulunan bir şehir, Almatı ise Rusların dinî merkezi («Yiparkhia» merkezi) olup, her iki şehirde-de rus nüfusu fazla idi. Ruslar zamanında yapılan Carkent te ise 25.000 ahaliden yal- mzTÖOÖ i Rustu. Amu Deryadaki «Törtkübcle öyle idi. Türkmenistan- da Rusların yaptığı «Kızılsu» (Krasnovodsk)da 7000 kadar nüfusun yansı müslüman, yarısı gayrimüslim idi. Aşkabâdda ise 35.000 kadar olan ahalinin ancak 9.000 kadarı Rustu. Ruslar demiryolu istasyonlarını yerli türk şehirlerinden 5-1 2 kilometre uzakta ve rus şehirleri yanına yapmışlar; bununla yerli şehirleri öldürmek istemişlerse de, muvaffak olamamışlardır. Ticaret yine hep eski şehirlerde bulundu. Rus şehirle­rinde ise eğlence keyif yerleri, oteller, tiyatro, okul ve hükümet mües- seseleri bulunuyordu. Umumiyetle asrî cemiyet hayatı rus kısmında idi.