A zeki veliDÎ togan bugünkü TÜRKİLİ (TÜRKİstan) ve yakın

lam denizciliğine dayanabilecek mahiyette değildi.
Ümit Burnundan Hindistana yol açan Portekizliler Cenubî Hind «Vis Kırallığı» nı kurdular ve birinci vis kıral Fransisco d’Almeide ve halefi Alfonso d*Albuquerque birçok kıyı bölgelerini aldılar. Nihayet 1508 de arap gemicileriyle harbederek sonradan İran İktisadî hayatın­da mühim rol oynıyan «Hürmüz» ü ele geçirdiler. Bunlar bir asır kadar zaman kendi başlarına kaldılarsa da gittikçe kuvvetlendiler. 1602 de Holandalıların «Doğu Hind Kumpanyası» ve 1612 de de «İngiliz - Hind Kumpanyası» kuruldu. Portekizliler 1613 yılma kadar «Gua» ile «Hürmüz» ün her ikisine hâkim idiler. Böylelikle Hindistan ve Iran deniz ticareti Avrupalılara münhasır kaldı. Hindistan ticareti Portekiz­lilerin inhisarı altında iken, İngilizlerle Holandalılar Hindistana şimal­den yol.bulmak teşebbüsünde bulundular. 1553 yılında «İngiliz Ticaret Kumpanyası» na mensup heyet yani Sibirya ırmakları üzerinden Çine yol ariyan «Chensİer» heyeti ile 1558 yılında Şimal Buz Denizinden Hazar Denizi - Bukhara vasıtası ile Hindistana yol ariyan «Jankinson» aynı, maksatla Şimalî Asyaya ve Orta Asyaya seferler yaptılar. Bun­lardan İngiliz «AVillıam Merik» Sibiryanın en uzak köşelerine kadar geçip «Obi» havzası vasıtasıyla Çine İngiliz tüccarlarını göndermeğe muvaffak oldu. İngiliz sermayedarları şimalde daha ziyade rus tüccar­larını kullanmayı faydalı buluyorlardı. İngiliz ticaretine vasıtacılık eden rus «Stroganov» tüccar ailesi, daha 1517 yılında Sibirya ve Şimal ka- vimlerinden topladıkları ham eşyayı «Arkhangelsk» vasıtasıyla İngi- 1 izi ere veriyordu. Sonradan bütün Batı Sibiryayı elde eden bu aile bil­fiil Moskova'dan' çok Londraya tabiydi. Bunların dış ticaret için Mos- kovadan aldıkları ilk imtiyaznameler, rus çarı Dördüncü İvan tarafın­dan 1552, 155, 1560 yıllarında İngilizlerle ticaret hukukunu tasdik ederek verilen fermanlardır. Bu fermanlara göre, bu Ural - Rus «tüc­carlar padişahı», kendi basma askerler bulundurabiliyordu. Stroganov- Jar 1517 de daha o vakit müstakil olan «Kazan Hanlığı» nm şimalinde «Qama» havzasında şehir ve kaleler yaptılar. Moskova Rusları daha i 6.ncı asrm ilk yarısında yine Avrupa emtiasının Mangıt - Nogay, As- farkhan, Kazan hududunda, bilhassa İngiliz çuhası ve silâh müstesna olmak üzere, demir mamulâtı satmak yolundaki faaliyetine vasıtacılık işini görerek, oralarının bütün ham eşyasını, derilerini kendisine çeke­rek iktisaden kendisine tâbi etmeği bilmişti. Nihayet Müthiş İvan ora- hırını siyaseten de tâbi edebildi. Şimaldeki Stroganovlar ise kendi ti­caret kervanlarını korumak için o güne kadar Doğu Asyada kullaml- mıyan barutlu silâhlarla silâhlandırdığı «Rus Kozak» kuvvetiyle, şima­lin ufak beğliklerini ve garbi «Sibirya Hanlığı» m yendikten sonra, ora­lara ticaret merkezleri sıfatıyla 1556 da «Perm» ve 1586 da «Tobolsk» şehrini kurdular. Rusya tarafından resmen işgali 1552 yılında tamam olan Kazanın, yani eski Bulgarin, tüccarlarıyla buradaki «Tacik» tes­miye olunan Ortaasya tacirleri, galiba bu hanlığın resmen müstakil ol­duğu devirde bile, Avrupa emtiasının tesiri altına düşmüşlerdi. Bu şehri ve vilâyetini idare eden Altın Orda tatar aristokrasisi ve askeri Kurun­dakilerle bir olup, aynı uruklara mensup idiler (Şirin, Barın, Argın, Kıpçak, Mamuk handan sonra Barın yerine Mangıt) ; bunlar şehrin (yani Kazanın) müdafaasına pek çok gayret sarfettilerse de, ülkenin verli tüccar unsuru galiba artık Arkhangelsk ve Nijni-Novgorodun İkti­sadî nüfuzunda idi. Bu tüccarların Ruslarla sıkı münasebetlerinden is­tifade ederek, Kazan hanları, Moskova ile olan siyasî işlerini ekseriya bunların vasıtasıyla görüyorlardı. Hanlığın işgalinden sonra Ruslar bu­ralardaki tatar askerî zümrelerini toptan öldürüp Türk ve İslâm me­denî eserlerini yıkıp yağma etmek hususlarında fazla gayret gösterdi­ler. Fakat yerli Kazanlılarm ticaret işleri mutazarrır olmadı. Belki az müddet sonra daha geniş bir ölçüde devam etti. Şehrin işgalinden altı yıl sonra Kazan tüccarlarından Burnaşev adında birinin Moskova ta­rafından Çine elçi olarak gönderildiğini, bundan sonra da Kazan tüc­carlarını Mangıt ve Başkurt Ellerinde ve Sibiryada rus ticareti vasıta- cılığmda rolleri gittikçe artmış olarak görüyoruz. I 7.nci asrın başına doğru rus tüccarları Sibiryanın ve şimalî Türkistanın her yerine el uzat­tılar. 1618 yılında iîk rus, Sibirya yolu ile Pekine vardı. 1620 de Rus­lar Yenisey havzasında yerleştiler. Tüfekle silâhlanmış olan bu ticaret ajanları hiçbir yerde ciddî bir mukabele görmediler. Yalnız Ruslar 1622 de kendileri gibi silâhlı olan ilk Asya kavmine, Batı Moğol (Oyrat)lara rastladılar. Bunlar bu jjilâhı, Avrupalı ve bilhassa Holandalı demz tacir îerinden satın almakta olan Çin ve Hindistan tüccarlarından alan «Mâve. ıâünnehir» vasıtalarıyla elde etmiş olsa gerektir. 1500 hududunda Çine seyahat eden osmanlı müellifi Ali E k b e t K hata y î, Kaîmuk ülkesi, onların ordusu ve saire hakkında güzel malûmat bırakmıştır; ona göre, Kalmuklar ancak yay, ok ile müsellâh olup, kendilerinde eslihai na- riye namına hiç bir âlet bulunmuyordu. Ali Ekbere göre, Kalmuklarda at­larını nallatmak için bile demir bulunmuyormuş. Demek bunlara Avrupa silâhı ancak Ali Ekberin seyahatinden sonra gelmiştir.