A zeki veliDÎ togan bugünkü TÜRKİLİ (TÜRKİstan) ve yakın

Malûm olduğu üzere baksı ve şamanlar bayağı el mezarlığına değil, yalnız başına ayrı bir yere defnedilir.
Şâirin kazakça gazellerinden biri :
Sen meni netesin, 4- meni tastab, 4- üner bastab, 4- çayına;
Cana aldab, -\- arbab, -|- öz betinmen kitesin.
Nege avvare elesin, 4- qosılıspay, -j-- basılıspay, 4- bayına ?
Cana çattan bay tap, 4- ömür boyı khor etesin. 4-
Et cürek örtendi, 4~ ot bob canıb, 4~ calin çalıb, 4~ içime ;
İt tey khormın, 4- zarmııı, 4- sen üzdin goy bil cilkemdi.
Kim biler ertefidi ? 4~ ölim aytpas, -f- kelse qaytbas, 4- kisige.
Bugüngi kün, 4- bamım, 4- coldas ettin sen bötendi.
Yani : Sen bana ne yapıyorsun ? Beni bırakarak kendi başına bir hüner çıkararak yine aldatıp, kendi bildiğine göre hareket ediyorsun. Beni ne diye avare ediyorsun ? Kocanla birleşmeyip, onunla anlaşmayup, yine bir yeni koca bul, böy- lece hayatını berbad ediyorsun. Bir et parçası olan bu yürek ateşlenerek yandı, içime yalın doldu, köpek gibi har ü zarım, sen böylece benim enseden boynumu kopardın. Yarın kim bilir ? Ölüm (ise ne zaman geleceğini) söylemez ve bir defa gelirse artık geri dönmez. Nasılsa ben bugün varım, fakat sen başkasını kendine yoldaş ettin.
Kazak elinin bozgunluğunu bu dört mısraile pek veciz olarak ifade edi­yor: (1892)
El qagmdı 4* mal sabıldı 4* oı*lıq, ötrük göv de göv.
Bayı basbaq 4- biyi sasbaq 4- cvleki asbaq 4- sıpra kuv.
Yani. El temelinden sarsıldı, hayvanlar (başıboş bir tarafa) koğuldu gitti, hırsızlık, yalan aldı yürüdü. Zenginlerin işi fikri yağma ve gasp, biy (hâkim) le- rin işi de şaşkınlık, ahmağın işi de yükselmek, hepsi kurnaz insanlar.
Abay zamanında kendisi için bir muhit vücuda getirmişti. Bu, rus edebiyatına aşık ve rus fikrî ve İçtimaî hayatından haberdar müslüman kazak muhiti idi. Abay’m kardeşi İshakm oğlu Kekitey de bunlardandı. Rus mektebinde tahsil görmemişti, Abay’ın an’anatmı yaşattı. 1915 yılı şubat 10 da vefatı münasebetiyle Alikhan, Keki t ay'a ait hatıratını neş­rederken, «1905 yılında Omba (Omsk)ya gelmişti. Bende kaldı. Ge­celeyin Abay’ın, Puşkin in, Lermontov’un şiirlerini okuyup mestoluyov- duk.» diyor. Bunlardan diğer biri de Abay’m büyük kardeşi Khuday- bırtı’nın oğlu Şahkerim Hac, ;di. Bu zat «Kazak hem khanlar şeceresi» adiyle tarihî bir; eser ve 1912 de «Qalqaman mamır» adlı bir tarihî ro­man neşretmıştır. Tarihinde, bazı rusça eserlerle beraber halk rivayet-
ic’incicn de istifade etmiştir. Romanında ise, 1722 yılında Ortayuz Ka­zaklarının, yukarıda (s. 167) zikri geçen, «Aqtaban Şuburund.» vaka-
lavında. İrtıs havzasından Sırderya havzasına hicret eden Tobıqtı oy­mağının reisi Qalqaman Batırm «Mamı» adi, kızla olan macerası bahis mevzuu edilmiş ve çok güzel yazılmıştır. Bir tarafiyle Abay mektebine mensup olan zevattan biri de, ileride zikredilecek olan, Bukeykhanoğlu
Aîikhan ve kardeşleridir. '
Yine Abaym muasırlarından Köpeyoğlu Yusuf («Meşhur usu » diyorlar) pek mâruftur. Akmola tümeninin Argın uruğundan olan bu zat, Abay gibi rusça ve müslümanca geniş malûmata malık değilse de, bazı Ruslar ve rusça bilen kazak münevverleriyle ihtılât ederek yem fikirler edinmiştir. Daha 1889 da rusça «Akmoüniskiya vedomosti» ga­zetesine kazak halk edebiyatından nümuneler verip neşretmiştir. Mez­kûr gazete 1894 yılında «Kırgızıskaya Stepr.aya Gezeta» ismini alıp, -Dala Vilâyeti Gazeli» namiyle kazakça ilâvesi de neşrolunmıya baş­ladığında Meşhur Yusuf bunda da kazak edebiyatından, Kazak sahra­sındaki Tatar mollaların hayatından makaleler neşretmiştir. Bundan başka Kazak arasındaki Şamanizmi, eski hurafeperestliği , 1905 ten
sonra Rus hükümetinin Kazakistandaki siyasetim tenkit ederek yazdığı ve kısmen neşrettiği eserleriyle («Hal-i ahval», «Qazaqdın osı küngü en gem esi», «Tirilikte küp casagandıktan körgen bir temaçemiz») pek : anmmıstır. 3u şâirin siyasî bir şiir parçası da yukarıda (s. 350) naklo- iunmuştu.
Kazak edebiyatına kuvvet veren ve onu gerçekten yaşatan sima- hırdan Baytursun oğlu Ahmed, Dulat oğlu Mir Caq,p (Mir Yakub) ve Bükeykhan oğlu Alikhandır. Turgay vilâyetinin Argın kabilesinden ve Tosun nahiyesinden olan Ahmed (münevver Kazaklar arasında sadece «Aqan»), 1872 yılında doğmuş, 1895 te Orenburgdaki rusça muallim mektebini ikmal ederek, 1909 yılına kadar muhtelif yerlerde muallim­lik etmiştir. Yine aynı -vilâyetten, Argınların Madyar şubesinden olan Mir Caqıp işe, 1881 de doğmuş, hem rusça, hem de medrese tahsili görmüştür. Her ikisinin de, Kazak halkını intibaha davet gibi amelî maksatla veyahut eski hayatı tenkitle yazdıkları eserleri ve mektep ki­tapları vardır. Ahmed, Kazak leh'-"ünin sarfın, yazmış ve imlâsını katî olarak tesbit edebilmiştir. Ahmed^: ?ek güzel lirik şiirleri ve rus şâiri
Krılov’un masallarının güzel manzum tercemesi vardır. Ahmedin şiir­lerinde daha çök pesimist ruh ve düşüngenlik hâkimdir.