A. Z. Umarov Avtomobillar texnik ekspluatasiyasi

Izomorfizm
Har xil tarkibli kristallangan moddalaming kristall strukturasi 
bir xil bo‘lib, tarkibi uzluksiz o‘zgaruvchan aralashmalar hosil qilish 
qobiliyati 
ko‘p 
jihatdan 
izmorfizmga, 
ya’ni 
kimyoviy 
elementlaming o‘xshash tarkibli kimyoviy birikmalarda bir-birini 
almashtira olish xususiyatiga asoslanadi.
. Shuning uchun izomorfizm termini ikki bir-biriga yaqin 
tushunchalami ifodalashda ishlatiladi. Birinchisi, turli kimyoviy 
tarkibdagi kristallaming formalari va strukturalari bir-biriga juda 
yaqin boMgan holda, ikkinchisi, o‘zgaruvchan tarkibli birikmalarda 
strukturani o‘zgartirmay bir atomning (yoki ionning) o‘mini 
ikkinchi bir atom (yoki ion) almashtirgan holda izomorfizmga xos 
bollgan ikkinchi tushunchani ko‘rib chiqamiz. Kristall panjaradagi 
atom yoki ionlaming o‘rin almashishi quyidagi hollarda bajariladi: 
strukturaviy birliklar geometrik va kimyoviy jihatdan bir-biriga 
yaqin bo‘lgan hollarda. Kimyoviy yaqin bo‘lishi uchun atom va 
ionlaming valentligi, kimyoviy bo‘linish turi, qutblanishi bir xil 
boMishi, geometrik yaqin bo‘lishi uchun atom, ion radiuslari va 
hajmlari (farqi 5-7% dan ortmasligi kerak) bir xil bo‘lishi hisobga 
olinadi.
Izomorfizmning ikki holati ma’lum. Birinchisi oddiy bo‘lgan 
ya’ni bir xil valentli elementlaming o‘rin almashishi bilan sodir 
bo‘ladigan 
izomorfizm. 
Izomorfizmning 
bu 
turi 
izovalent 
izomorfizm deyiladi. Ikkinchisi murakkab boMgan, ya’ni turli 
valentli elementlaming o‘rin almashishi bilan sodir boMadigan 
izomorfizm, buni geterovalent izomorfizm deyiladi.
42

---

Elementlaming atom va ionlari qay miqdorda izomorf o‘rin 
almashishiga bogMiq ravishda, izomorfizm mukammal yoki 
chegaralangan boMishi mumkin.
Bir elementning o‘mini ikkinchi bir element 100% gacha 
bo‘lgan miqdorda almashtirib egallasa u holda mukammal 
izomorfizm, agarda bir element ikkinchi bir elementning ocmini 
qisman ya’ni 0,01% dan bir necha protsentgacha egallasa u holda 
chegaralangan izomorfizm yuzaga keladi.
Bir elementning o‘mini ikkinchi bir element qisman egallagan 
holda, formulada bu elementlar qavs ichiga olinib, vergul orqali 
ajratiladi. Shuni uqtirib o‘tish kerakki, ko‘proq protsentni tashkil 
qilgan element aw al yoziladi, bunga misol qilib volframit 
(Fe,Mn)[W04] mineralini olsak, bu mineral ferberit Fe[W 04] bilan 
gyubneritning M n[W 04] izomorf aralashmasidan iborat. Bu bir xil 
valentli 
elmentlaming 
o'rin 
almashishiga, 
ya’ni 
izovalent 
izomorfizmga misol bo‘ladi.
Izomorfizmning 
ikkinchi 
mukammal 
bo‘lgan 
turi, 
geterovalent izomorfizm, ya’ni turli xil valentli elementlaming o‘rin 
almashishi bilan sodir bo'ladigan izomorfizmlarga d a la . shpatlari 
gruppasidagi plagioklazlarni misol qilib ko‘rsatish mumkin. 
Plagioklazlarda Sa va A1 ning juft atomlari, Na va Si ning juft 
atomlari bilan almashib (Ca2+Al3+<-*Na+Si
4
+.) uzilmas mineral lar 
qatorini tashkil qiladi.
Bu qatoming chekka qismlarini albit Na[AlSi308] va anortit 
Ca[Al2Si30 8] tashkil qiladi.
Izomorf almashinishlar tabiiy va sintetik kristall moddalarda 
juda katta ahamiyatga ega. Ko‘pgina qimmatbaho elementlar mdali 
minerallar bilan birgalikda izmorf aralashma sifatida uchraydi. 
Masalan Co yoki Ni tarkibida temir bor minerallarda, temiming 
o‘mini almashtiradi.
Hozirgi zamon talabiga javob beruvchi birikmalardan tuzilgan 
materiallami olish uchun minerallarning kristall panjarasiga ma’lum 
miqdorda ayrim elementlami kirg‘izishga to 'g 'ri keladi. Masalan 
(Al20 3) tarkibida 0,05% Cr, alyuminiyning o‘mini egallaydi.
43

---