A. Z. Umarov Avtomobillar texnik ekspluatasiyasi

0 4
]
0
. yunoncha «sfen» - pona m a’nosini 
bildiradi. Tarkibida: CaO - 28,6%,ТЮ2-40,8%, S i0 2 30,6%. bundan 
tashqari FeO - 6% gacha, MnO - 3% gacha, (Y,Ce)20 3 -12% gacha 
aralashmalar 
borligi 
aniqlangan. 
U 
monoklin 
singoniyali, 
simmetriya ko‘rinishi rombo-prizmatik, kristallarining ko‘ndalang 
kesimi ponaga o ‘xshash, ba’zan tabletkasimon. Sfenning rangi sariq, 
qo‘ng‘ir, yashil, ba’zan qora, pushti yoki qizil b oiadi. Yaltirashi 
olmosdek, yogiangandek, qattiqligi 5-6, solishtirma og‘irligi 3 ,2 - 
3,5, aniqlash belgisi-sargish-qo‘n g ir rangi va ponasimon shakli 
bilan ajraladi. U qizdirilgan HC1, H
2
SO
2
, kislotalarida Ca sulfat tuzi 
hosil qilib, butunlay parchalanadi. Sfen ikkinchi darajali mineral 
sifatida ishqorli va nordon o‘rta intruziv jinslarda dala shpatlari, 
nefelin, egirin, sirkon, apatit va boshqa minerallar bilan bir 
assotsiatsiyalarda uchraydi. Biroq uning yirik kristallari ishqorli 
pegmatitlarda b oiadi. U ba’zan metamorfik jinslar (gneyslar, 
kristallik slanetslar, amfibolit) uchun xos mineral holida yuzaga 
keladi.
T opaz - A I[S i04](F,0H )2. Nomi Qizil dengizdagi Topazos 
orolidan kelib chiqqan. Tarkibida: А120з-62,0-48,2%, S i0 2 3— 
28,2%, F - l 3-20,4% . H2G -2,45% gacha. U rombik singoniyali, 
uning yaxshi kristallari kam uchraydi, faqat bo'shliqlarda topiladi. 
Topazning yirik kristallari - 25-32 kg pegmatitlarda topilgan. U 
k o £pincha pinakoid, dipiramidalar va boshqa shakllari ko‘proq
117

---

uchraydigan prizmatik qiyofalarda mavjud. U rangsiz, b a’zan och 
sariq, somon sariq va och havo rang, och pushti, kamdan-kam och 
qizil tuslarda b o ia d i. Yaltirashi shishadek; qattiqligi - 8.
27-rasm.
Uning solishtirma ogcirligi 3,5-3,57. Topaz nordon intruziv 
jinslarda ikkinchi darajali mineral; ammo ularning pegmatitlarida 
k o cp uchraydi. Bularda flyuorit, turmalin, kvars, berill, kassiterit, 
volframitlar bilan bir paragenetik assotsiatsiyalar hosil qiladi. Topaz 
ayniqsa greyzenlarda keng tarqalgan. U slanets, gneyslar oralaridagi 
yuqori haroratli gidrotermal tomirlarda ham yuzaga keladi. 
Topazning yirik, shaffof rangli chiroyli kristallari bezak tosh 
hisoblanadi.
D isten-A l2[S i0 4] yunoncha «Di»-ikki xil; «stenos»-qarshilik 
ko‘rsatuvchi, y a’ni ikki xil yo£nalishda ikki xil qattiqlikka ega.
Tarkibi: А120з-63,1% , Si02-3.6 
9%.
U triklin singoniyali, 
«S» o 4qi bo‘yicha cho‘ziq ustunsimon, ba’zan yassi taxtachaga 
o ‘xshash kristallari yuzaga keladi. Uning rangi havo ran g ,.k o ‘k, 
b a’zan yashil, yaltirashi shishadek, ulanish tekisligi yuzasi sadafdek 
yaltiraydi, qattiqligi yonida 7,5, ko‘ndalang yo‘nalishda 6. U m o‘rt, 
mukammal solishtirma og‘irligi 3,5-3,7.
Disten kristallangan slanetslar uchun tipom orf mineral 
hisoblanadi. U metamorfik jinslarda stavrolit va sillimanitlar bilan 
birga uchraydi.