A. Z. Umarov Avtomobillar texnik ekspluatasiyasi

174

---

14-bob. ATOM VA UNING TUZELISHI. ATOM -
M OLEKULYAR T A ’LIMOTI. RADIO АКТ IVLIK.
IZOTOPLAR
14.1. Atom va uning tuzilishi. Atom - molekulyar ta’Iimoti
Atom - molekulyar ta’limotning shaklianishi rus olimi 
M.V.Lomonosov nomi bilan bogMangan. U birinchi bo‘lib 
molekulyar ta ’limotning asosiy qoidalarini ishlab chiqdi. Ingliz 
olimi J.Dalton atom - molekulyar ta’Iimotning rivojlanishiga katta 
hissa qo‘shdi.
Atom - molekulyar ta’limoti qoidalarini quyidagicha ta’riflash 
mumkin:
1. Moddalar molekulalar va atomlardan tarkib topgan.
2. Modda opining kimyoviy xossasini saqlaydigan molekula 
ajramasigacha bo‘linishi mumkin.
3. Fizikaviy xodisalar paytida molekulalar saqlanib qoladi, 
kimyoviy xodisalar paytida esa ularning o‘rnida yangi moddalar 
hosil bo4adi.
4. Molekulalar to‘xtovsiz harakatda bo‘ladi. Ularning 
xarakatlanish tezligi harorat ko‘tarilishi bilan ortadi.
5. Modda molekulalari orasida ma’lum masofa bo‘lib, 
masofaning o‘lchami moddaning agregat holatiga va haroratga 
bog‘liq. Masalan, modda gaz holatda bo‘lganda uning molekulalar 
orasidagi masofa katta bo‘ladi. Harorat va bosimni o‘zgartirish yo‘li 
bilan gaz moddalar molekulalar orasidagi masofani kichraytirish 
yoki kattalashtirish mumkin (tabiiy gaz balonlarga bosim ostida 
to‘ldirganda yoki gaz sovitiladigan molekulalar orasidagi masofa 
kichrayadi). Suyuq moddalar molekulalari orasidagi masofa juda 
kichik bo‘lib, ulami bosim siqishi juda qiyin, qattiq moddalar 
molekulalari orasidagi masofa suyuq moddalardagiga qaraganda 
ham kichik bo‘ladi.
6. Modda molekulalari orasida o4zaro tortish va itarilish 
kuchlari mavjud. Bu kuchlar qattiq moddalarda eng ko‘p, gaz 
moddalarida eng kam bo‘ladi.
175

---

7. Наг bir modda molekulasi shu molekulaga xos atomlardan 
tashkil topgan. Molekula kabi atomlar ham to‘xtovsiz harakatda 
bo‘ladi.
8. Kimyoviy reaksiyalar paytida molekulalarni tashkil qilgan 
atomlar saqlanib qoladi (boshqa turdagi atomga aylanmaydi).
9. Bir turdagi atomlar boshqa turdagi atomlardan massasi va 
xossalari jihatdan farq qiladi.