A. Z. Umarov Avtomobillar texnik ekspluatasiyasi

Atomlarning tarkibi. 
Atomlar haqiqatdan ham moddaning 
eng kichik zarrachasimi? Uning tarkibida boshqa kichikroq 
zarrachalar yo‘qmi? Atomlar Shunday qaraganda yoki oddiy 
mikroskop ostida ko'rinmaydigan zarrachalardir. (Hozirgi vaqtda 
kuchli elektron mikroskop yordamida ayrim elementlarning tasvirini 
olishiga erishilgan). Buni tasavur qilish uchun Shunday o‘xshatishni 
keltiramiz agar bir dona olmani yerchalik kattalashtirsak, uning 
tarkibidagi atom ana shu olmaning aw algi kattaligida bo‘lar edi. 
Atom radiusi taxminan Ю'10 metrga, ya’ni metrning o‘n milliarddan 
bir boMagiga teng bo'ladi. Atom bunchalik ximik zarracha 
bo‘lishiga qaramay u juda murakkab tuzilgan. Hozir atomlarning 
2000 ga yaqin xili o‘rganilgan ekan, ular bir-biridan nima bilan farq 
qiladi? A w alo atomlar bir-biridan katta-kichikligi va massasi 
jihatdan farq qiladi, deb ayta olamiz.
Atom yadrodan va uning atrofida aylanuvchi elektronlardan, 
yadro esa proton va neytronlardan tarkib topgan. Proton “R” belgisi 
bilan ifodalanadi. Uning massasi massaning atom birligi sifatida 
qabul qilingan bo4lib, 1 ga teng, zaryadi +1. Neytron “N” belgisi 
bilan ifodalanadi. Uning massasi proton massasiga (ya’ni 1 ga) teng, 
zaryadsiz. Elektron “E” belgisi bilan ifodalanadi, uning massasi 
proton massasidan 1840 marta kichik zaryadi -1 . Proton bilan 
neytron atom yadrosiga joylashgan bo‘lganligi uchun ular eng 
muhim “yadro zarrachalari” deyiladi. Atomning yadrosi atomga 
nisbatan qancha hajmni egallashi haqida tasaw ur qilish uchun 
quyidagi o ‘xshatishini keltirsa boMadi: agar atomni katta futbol 
maydoni kattaligida tasavvur etsak, uning yadrosi ana shu futbol 
maydoni markaziga qo‘yilgan makkajo‘xori doniday kattalikda 
bo‘Iadi. Molekula va atom haqidagi tushunchalaming moxiyatini 
aw al kuzatgan hodisalarimizdan axtarib ko‘raylik, qattiq muzning
176

---

suyuq suvga aylanishi, suyuq suvning yoz kelganda bugManishi, suv 
bug‘i yozning issiq kunlarida ko'zga ko'rinmasligi, kuz paytida 
daryolar, ко4 liar va zovurlar suvi ustida bug4, tuman paydo bo4lishi 
va boshqa omillar suvning ko4zga ko4rinmaydigan juda mayda 
zarrachalar - molekulalardan tashkil topgani haqida dalolat beradi, 
qoramtir - pushti rangli kaliy permanganat tuzi kristallari suvda 
eritilib tomoqni chayqash, yaralarni yuvish uchun ishlatiladi. 
Demak, bu qattiq modda suvda eritilganda uning zarrachalari 
(molekulalari) butun eritma hajmiga tarqalib, uni pushti rangga 
bo4yaydi.
Shu eritmani sekin bug4latib, qaytadan qattiq modda olish 
mumkin. Bunday tajribani osh tuzi va shakar bilan ham o'tkazish 
mumkin. Demak, moddaning xossalarini o'zida saqlaydigan uning 
eng mayda zarrachasi molekula deyiladi.
Atom - kimyoviy elementning oddiy va murakkab moddalar 
tarkibiga kiradigan eng kichik zarrachasi.
Atom - molekulyar ta’limotga asoslanib quyidagilarni aytish 
mumkin: 
kimyoviy 
element 
o4zida 
muayyan 
xossalami 
mujassamlantirgan atom turi. Murakkab moddalarning molekulalari 
ikki yoki bir necha element atomlaridan, oddiy moddalarning 
molekulalari esa bir element atomlaridan tashkil topgan.
Demak, oddiy modda elementning erkin holda mavjud bo4lish 
formasidir. Bir element atomlari bir necha xil oddiy moddalar hosil 
qiladigan hollar ham mavjud. Masalan, tabiiy oltingugurt rombik 
sistema kristallari ko'rinishida uchraydi. Uning bu formasi 96°S dan 
past haroratda barqaror. Bundan yuqori haroratda u asta-sekin 
monoklin oltingugurtga aylanadi.