A. Y. Pentin Xalqaro tadqiqotlarda o‘quvchilarning tabiiy fanlar bo‘yicha savodxonligini baholash Tabiiy yo‘nalishdagi fan

Kariyes bilan bog‘liq muammo bo‘yicha quyida keltirilgan savol­
larga ilmiy tajribalar o‘tkazish yo‘li bilan javob topish mumkinmi? Ha yoki Yo‘q?
Ichimlik suviga ftor birikmalarini qo‘shish tishlar kariyesiga qanday 
ta’sir ko‘rsatadi?
Ha / Yo‘q
Tish shifokori qabulida bo‘lish necha pul turishi kerak?
Ha / Yo‘q
Baholash mezoni 
Mazkur topshiriqni bajarish uchun o‘quvchilarda ilmiy tadqiq etilishi mumkin bo‘lgan sa-
vollarni farqlash ko‘nikmasi shakllangan bo‘lishi talab etiladi: vodoprovod suviga ftor birikmala-
rini qo‘shish tishlar kariyesi muammosiga qanday ta’sir ko‘rsatishini ilmiy tadqiq etish mumkin, 
ammo tish doktori qabulida bo‘lish necha pul turishi kerakligi masalasi ilmiy tadqiq etilmaydi.
Agar o‘quvchilar keltirilgan ketma-ketlikda ikkita to‘g‘ri javobni belgilashsa, javob to‘liq qabul 
qilinadi (1 ball): Ha, Yo‘q. Javob yo‘q yoki boshqa javoblar bo‘lsa, javob qabul qilinmaydi (0 ball). 
Mazkur topshiriq o‘quvchilarning ilmiy tadqiqotlarni loyihalash va baholash
kompetensiyasini baholashga qaratilgan.
4-savol
Quyidagi ma’lumotlarga qanchalik darajada qiziqasiz?
Har bir qatorda faqat bitta katakni belgilang.
Juda qiziq
Qiziq
Unchalik 
qiziq emas
Qiziq 
emas
a)
Tishlarni yemiradigan 
bakteriyalarni mikroskopda 
ko‘rish
1
2
3
4
b)
Tishlar kariyesining oldini olish 
uchun vaksina yaratilishi haqida 
bilish
1
2
3
4
c)
Tarkibida shakar bo‘lmagan 
oziq-ovqat mahsulotlari qanday 
qilib tishlar kariyesiga sabab 
bo‘lishini tushunish
1
2
3
4
Baholash mezoni
Mazkur topshiriq o‘quvchilarning tabiiy fanlarga bo‘lgan munosabati, ya’ni fanga bo‘lgan 
qiziqishlarini baholashga qaratilgan.

---

– 64 –
Q
uyida keltirilgan fotosuratda 2500 yil avval Afinadagi Akro polda 
barpo etilgan, Kariatidalar deb nomlangan haykallar tasvirlangan. 
Bu haykallar marmar tog‘ jinsidan yasalgan. Marmar kalsiy karbonatdan tarkib 
topgan.
1980-yilda asl haykallar nusxalari bilan almashtirilib, Akropol muzeyiga 
ko‘chirildi. Asl haykallar kislotali yomg‘irlar ta’sirida yemirilgan edi.
1-savol
Oddiy yomg‘ir biroz nordon bo‘ladi, chunki u havodan ma’lum 
miqdorda karbonat angidrid gazini yutadi. Karbonat angidrid 
gazidan tashqari oltingugurt va azot oksidlarini yutganligi sababli 
kislotali yomg‘ir oddiy yomg‘irga nisbatan nordonroq bo‘ladi.
Oltingugurt va azot oksidlari havoga qayerdan keladi?
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
 
Baholash mezoni
Mazkur topshiriqni bajarish uchun o‘quvchilar kimyo fanidan karbonat angidrid, azot 
va oltingugurt oksidlarining fizik xossalari, jumladan, ularning suvda erishi, bunday ok-
sidlar atmosferaga transport va sanoat chiqindilari sifatida chiqarilishini bilish lari ke-
rak.
2.11.
KISLOTALI YOMG‘IRLAR

---

– 65 –
Avtomobil, zavod va fabrikalardan havoga chiqayotgan gazlar, neft 
va ko‘mir kabi yoqilg‘i qazilma boyliklarining yonishi, vulqon gazlari 
va shunga o‘xshash boshqa javoblar to‘liq qabul qilinadi (1 ball). To‘g‘ri 
javoblar quyidagicha bo‘lishi mumkin:
► 
ko‘mir va gazning yonishidan;
► 
oksidlar havoda zavod va boshqa sanoat korxonalarining atrof-muhitni
ifloslantirishi tufayli paydo bo‘ladi;
► 
vulqonlardan;
► 
elektr stansiyalari tutunidan;
Javob yo‘q yoki boshqa javoblar keltirilgan bo‘lsa, javob qabul qilinmaydi (0 ball).
► 
ular plastmassadan ajralib chiqadi;
► 
ular tabiiy holda havoning tarkibiga kiradi;
► 
ko‘mir va neft (javob to‘liq emas, unda «yonish» haqida aytilmagan);
► 
atom elektr stansiyalari;
► 
sanoat chiqindilari.