A. Y. Pentin Xalqaro tadqiqotlarda o‘quvchilarning tabiiy fanlar bo‘yicha savodxonligini baholash Tabiiy yo‘nalishdagi fan

– 92 –
Quyida keltirilgan savollarga ilmiy tadqiqotlar o‘tkazish 
yo‘li bilan javob topish mumkinmi?
Savol
Ilmiy tadqiqotlar 
yordamida javob 
topish mumkinmi?
Ozon qavati yemirilishida freon ning 
ta’siriga oid olimlarning ikki lanishlari 
davlat rahbarlarining bu boradagi 
faoliyatsizligiga sabab bo‘ ladimi?
Ha / Yo‘q
Agar freonlar atmosferaga hozir-
gidek miqdorda ajralib chiqqanda edi, 
2002-yilda ularning atmosfe 
radagi 
konsentratsiyasi qanday bo‘lardi?
Ha / Yo‘q
 
Baholash mezoni
Agar o‘quvchilar quyidagi ketma-ketlikda ikkita to‘g‘ri javobni belgilashgan bo‘lsa, javob 
qabul qilinadi (1 ball): Yo‘q, Ha. Javob yo‘q yoki boshqa javoblar bo‘lsa, javob qabul qilin-
maydi (0 ball).
Mazkur topshiriq o‘quvchilarning ilmiy tadqiqotlarni loyihalash va baholash

kompetensiyasini baholashga qaratilgan.
Q
ushlar migratsiyasi qushlarning nasl qoldirish joylariga mavsumiy keng ko‘lamli 
uchib ketishi va uchib kelishidir. Har yili ko‘ngillilar muayyan hududlarda uchib 
ketuvchi qushlar sonini sanashadi. Olimlar ayrim qushlarni tutib, ularning oyoqlariga 
rangli halqalar va bayroqchalarni mahkamlab 
qo‘yishadi. Olimlar qushlarning uchib ketish 
yo‘llarini aniqlashda belgi qo‘yilgan qushlarni 
kuzatish bilan birga ko‘ngillilar hisobga olgan 
qushlar sonidan ham foydalanishadi. 
1-savol
“Qushlar migratsiyasi” 
matnini o‘qing. Savolga javob 
berish uchun tegishli javob 
varian tini tanlang.
2.21.
QUSHLAR MIGRATSIYASI

---

– 93 –
Uchib ketuvchi qushlarning aksariyati bitta joyga to‘planishadi, ular yakka holda emas, 
balki katta gala hosil qilib, so‘ngra uchib ketishadi. Bunday xatti-harakatlar evolutsiya nati-
jasidir. Quyida keltirilganlarning qaysi biri aksariyat uchib ketuvchi qushlarning bunday 
xatti-harakat evolutsiya natijasi ekaniga eng yaxshi ilmiy izohdir?
A Yakka holda yoki kichik gala hosil qilib uchib ketgan qushlarda tirik qolish va nasl 
qoldirish uchun imkoniyat kam bo‘lgan
B Yakka holda yoki kichik gala hosil qilib uchib ketgan qushlarda kerakli oziqni to-
pish uchun imkoniyat ko‘proq bo‘lgan
C Katta gala hosil qilib uchish boshqa turdagi qushlarning migratsiyaga qo‘shilishiga 
imkon bergan
D Katta gala hosil qilib uchish har bir qush uya qurishga joy topishi uchun ko‘proq 
imkoniyat bergan
O‘quvchilar mazkur savolga javob berishda qushlar migratsiyasining evolutsiya nuqtayi 
nazaridan foydali jihatlari xususida xulosa chiqarishlari zarur. 
To‘g‘ri javob: “A Yakka holda yoki kichik gala hosil qilib uchib ketgan qushlarda tirik 
qolish va nasl qoldirish uchun imkoniyat kam bo‘lgan”
.
Mazkur topshiriq o‘quvchilarning hodisalarni ilmiy jihatdan tushuntirish 
kompetensiyasini baholashga qaratilgan.
2-savol
Yuqorida keltirilgan “Qushlar migratsiyasi” matnini o‘qing. Savol-
ga javob yozing.
Ko‘ngillilarning uchib ketuvchi qushlar sonini noto‘g‘ri hisobga 
olish lari mumkinligini ta’minlaydigan omilni aniqlang va bu omil hi-
sobga qanday ta’sir etishini tushuntiring.
______________________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________________
Baholash mezoni
Mazkur savolga javob berish uchun o‘quvchilar metodologik bilimlardan foydalanib, 
uchib ketuvchi qushlar sonini hisobga olish noaniq chiqishini keltirib chiqaradigan omilni 
aniqlashlari va bu omil ma’lumot to‘plashga qanday ta’sir qilishi mumkinligini tushuntira 
olishlari kerak. 
Agar o‘quvchilar o‘z javoblarida kuzatuvchilar tomonidan qushlar sonini hisobga olish 
to‘g‘riligiga ta’sir ko‘rsatadigan kamida bitta omilni qayd etishsa, javob to‘liq qabul qilinadi 
(1 ball). To‘g‘i javoblar quyidagicha bo‘lishi mumkin:
►
qushlar balandda parvoz qilganliklari bois kuzatuvchilar ularning ayrimlarini ko‘zdan 
qochirishlari mumkin;
► 
agar yarim qushlarni bir necha marta hisobga olinsa, bu ular sonining haddan tashqa-
ri ortib ketishiga olib kelishi mumkin;

---

– 94 –
► 
ko‘ngillilar katta galada nechta qush borligini faqat taxmin 
qilishlari mumkin.
Javob yo‘q yoki boshqa javoblar keltirilgan bo‘lsa, javob qabul qilin-
maydi (0 ball).
Mazkur topshiriq o‘quvchilarning ilmiy tadqiqotlarni loyihalash 
va baholash kompetensiyasini baholashga qaratilgan.
QUSHLAR MIGRATSIYASI
Oltinrang rjankalar
Oltinrang rjankalar Shimoliy Yevropada ko‘payadigan uchib ketuvchi qushlardir. 
Kuzda qushlar issiqroq va oziq ko‘proq bo‘lgan joylarga uchib ketishadi. Bahorda qush-
lar ko‘payish joylariga qaytib uchib kelishadi.
Quyidagi xaritalar o‘n yildan ortiq vaqt davomida oltinrang rjankalarning migratsiyasi-
ni o‘rganish bo‘yicha olib borilgan tadqiqotlarga asoslangan. 1-xaritada kuzda oltinrang 
rjankalarning janubga uchib ketish yo‘llari va 2-xaritada bahorda shimolga uchib kelish 
yo‘llari ko‘rsatilgan. Kulrangdagi hududlar quruqlik, oq rangdagilari esa suvdir. Ko‘rsat-
kichlarning qalinligi uchib ketuvchi qushlar galasining kattaligini ko‘rsatadi.