A. Xolliev Xalqaro munosabatlar va diplomatiya tarixi

 
 
6 mavzu. XVII - XVIII asrlarda xalqaro munosabatlar va 
diplomatiya. 
 
 

---

59 
XVII asrning xususiyati uning ilk yangi davrning qoq markazida 
bo‘lganligidadir. Ushbu asrdagi xalqaro siyosatning mazmuni va tamoyillarini hosil 
qilgan davlatlararo ziddiyatlar, bir tomondan, XVI asrning merosiga tayanardi, 
ikkinchi tomondan - ushbu siyosatning kelgusi asrdagi rivojlanishini, ma’lum 
darajada, belgilab berardi. Ushbu davrda diplomatiyaning tutgan o‘rni yanada 
ahamiyatli bo‘lib bordi, diplomatik xizmatning oyoqqa turishi va takomillashishi ro‘y 
bermoqda edi. Fransuz tili diplomatik aloqalarning rasmiy tiliga aylandi. XVII asrda 
paydo bo‘lgan dastlabki gazeta va jurnallardan siyosiy va diniy kurashda, demak 
xalqaro munosabatlarda ham, keng foydalanildi. Bundan tashqari, diniy omilning 
xalqaro munosabatlar holatiga ta’sir ko‘rsatishi davom etardi. XVII asrning 
o‘rtalarigacha davlatlararo ittifoqlarning shakllanishi va harbiy to‘qnashuvlarning 
yuzaga kelishi asosan diniy tamoyillar negizida ro‘y berardi. Ko‘p hollarda xristian 
dinidagi turli konfessiyalarning (yo‘nalishlarning, oqimlarning) vakillari prinsipial 
raqiblar sifatida namoyon bo‘lardi. Bu esa Evropa mamlakatlarini o‘zaro qarama - 
qarshiligiga olib kelardi. 
Qudratli buyuk davlat - Usmoniylar imperiyasi xalqaro munosabatlarning yana 
bir omili edi. Ulkan harbiy va moddiy kuchga ega bo‘lgan Istanbul Evropada yuzaga 
kelayotgan xalqaro munosabatlar tizimida muhim rol o‘ynardi. Evropa davlatlari 
Usmoniylarga qarshi ittifoqlar tuzish yo‘lidan borishardi, garchand imperiyaga yaqin 
joylashgan mamlakatlar tinchlikni saqlashga moyillik bildirsa ham.
Kuchlar muvozanatini saqlash g‘oyasi xalqaro munosabatlar tizimida 
belgilovchi tamoyillardan biriga aylandi. Yirik davlatlar o‘rtasidagi ziddiyatlar 
alohida ahamiyatga ega edi. Ushbu davlatlar o‘zlarining atrofiga o‘rta va kichik 
mamlakatlarni jalb etib, turli ittifoqlar tuzishardi. Shu tarzda ko‘plab mamlakatlar 
diplomatik va harbiy nizolarga tortilardi. Asosiy maqsad - birorta davlatning boshqa 
davlat evaziga haddan tashqari kuchayib ketishiga yo‘l qo‘ymaslik va mavjud 
vaziyatni saqlash edi. 
Tashqi siyosatning asosiy ko‘rinishlaridan biri - bu davlatlar tomonidan olib 
boriladigan urushlar edi. Xalqaro nizolarni keltirib chiqaradigan sabablar orasida 
chegara mojarolari, sulolaviy da’volar, savdo molnopoliyasi uchun kurash va 
boshqalarni ko‘rsatish mumkin. Uzoqqa cho‘ziladigan tavsifga ega bo‘lgan harbiy 
operatsiyalarning ko‘lami kengayib bordi. Bu esa asosan yollanma askarlardan iborat 
doimiy armiyalarning mavjud bo‘lishini talab qilardi.
O‘ttiz yillik urush (1618 – 1648 yy.) XVII asrdagi xalqaro xayotning eng yirik 
voqeasi bo‘ldi. Bu urush umumevropa miqyosdagi birinchi urush edi. Uning 
girdobiga ko‘plab mamlakatlar tortilib ketdi. 
O‘ttiz yillik urushning boshlanishidan oldin Germaniyada ichki kurash avj oldi. 
XVII asr boshida kontrreformatsiyaning hujumi kuchayib bordi. Protestantlar 
tomonidan erishgan mavqelarini birin - ketin yo‘qotib borishi nafaqat umumgerman, 
balki xalqaro ta’sirga ega edi. Germaniyada diniy - siyosiy vaziyatning 
keskinlashuvida Evropa davlatlari orasidagi murakkab o‘zarobog‘liklar va ziddiyatlar 
katta rol o‘ynadi. 
1608 - 1609 yillarda bu erda nemis knyazlarining, konfessional (diniy) 
negizdagi, ikki harbiy - siyosiy ittifoqi yuzaga keldi - Evangeliya uniyasi (Injilchilar 

---

60 
ittifoqi) va Katolik ligasi. Ikkala ittifoq ham xorijiy davlatlarning ko‘magini oldi. 
Natijada Germaniyadagi har qanday harbiy to‘qnashuv, davlatlar orasidagi 
keskinlashgan munosabatlar sharoitida, xalqaro nizoga aylanib ketishi mumkin edi. 
Aynan shunday holat O‘ttiz yillik urushning boshida ro‘y berd iva Germaniya harbiy 
harakatlar maydoniga aylandi. 
G‘arbiy Evropaning siyosiy hayotidagi asosiy to‘qnashuvi - bu Ispaniya va 
Avstriya Gabsburglari ittifoqining Fransiya bilan qaytadan boshlanib ketgan kurashi 
edi. Ikkala kuch ham qit’aning ushbu qismida ustivorlikga da’vogarlik qilardi. 
Chexiyadagi lokal nizodan boshlangan urush Shimoliy Germaniyaga yoyildi, 
keyinchalik esa Markaziy Evropaning ulkan hududlarini qamrab oldi. Evropa 
mamlakatlarining muayyan manfaatlari urushning turli bosqichlarida ularning 
qatnashuvini belgilab berdi. O‘ttiz yillik urush to‘rtta davrdan iborat: Chexiya davri 
(1618 – 1629 yy.), Daniya davri (1625 – 1629 yy.), Shvedlar davri (1630 – 1635 yy.) 
va Fransuz - shvedlar davri (1635 – 1648 yy.). Dastlabki uch davrda Gabsburglarning 
qo‘li baland keldi. Oxirgisida esa imperiya va uning ittifoqchilari mag‘lub etildilar. 
Kurashayotgan tomonlarning tinkasi quridi, asosiy harbiy harakatlar olib 
borilgan Germaniyada aholi xonavayron etildi. Natijada armiyalarning ta’minotini 
amalga oshirish imkonsiz bo‘lib qoldi. Qolaversa, urushayotgan mamlkatlarning 
o‘zida ijtimoiy vaziyat keskinlashib bordi. Urushni to‘xtatish zaruriyati yuzaga keldi.
1638 yilning o‘zidayoq Rim papasi va Daniya qiroli urushni to‘xtatishga da’vat 
etishdi. Ikki yildan so‘ng Regensburgdagi German reyxstagi tinchlik muzokaralarini 
boshlash g‘oyasini qo‘llab - quvvatladi. Biroq, sulhni diplomatik tarzda tayyorlashga 
kechroq kirishildi. Faqatgina 1644 yilda Myunsterda tinchlik kongressi ochildi; bu 
erda imperator va Fransiya o‘rtasida muzokaralar olib borildi. 1645 yilda 
Vestfaliyaning Osnabryuk shahrida esa shved - german munosabatlari muzokaralar 
orqali muhokama qilindi.
1648 yilning 24 oktyabrida Myunster va Osnabryukda imzolangan tinchlik 
shartnomalari nafaqat ushbu o‘ttiz yillikka, balki reformatsion kuchlari va ularning 
raqiblari o‘rtasidagi qarama - qarshiligi davriga yakun yasadi. Vestfaliya sulhida 
Evropada hududiy o‘zgarishlar masalalari hal etilgandi. Bundan tashqari, Germaniya 
imperiyasining siyosiy tuzilishi, uning hududlaridagi din masalasi, Gollandiya va 
Shveysariyaning mustaqilligini xalqaro huquq tomonidan tasdiqlanishi ham sulhida 
o‘z aksini topdi. Tinchlik Evropa davlatlari tartibiga va Germaniyadagi vaziyatga 
sezilarli o‘zgarishlarni kiritgan majburiy yon berishlar natijasida tuzildi.
Hududiy jihatdan hammadan ko‘proq Shvetsiya foyda ko‘rdi. Bundan tashqari, 
Shvetsiya katta pul to‘lovini qo‘lga kiritdi va o‘zining xalqaro mavqeini oshirdi. 
Shvetsiya Boltiqda hukmronlik qilish maqsadiga erishdi va Evropaning buyuk 
davlatiga aylandi. 
Fransiya ham o‘ziga kerakli siyosiy natijaga erishdi - Germaniya 
imperiyasining siyosiy mavqei zaiflashdi va uning hududiy tarqoqligi saqlanib 
qolindi. Hududlarga ega bo‘lish masalasida esa Fransiya imperiya hisobidan nisbatan 
oz erlarni qo‘lga kiritdi. 
Vestfaliya sulhi Germaniyaning siyosiy tarqoqligini ikki yuz yilga 
mustahkamladi. Nemis knyazlari o‘zaro ittifoqlar va horijiy davlatlar bilan 

---

61 
shartnomalar tuzish huquqini qo‘lga kiritishdi. Bu esa ularning suverenligini 
ta’minladi. Vestfaliya sulhidan so‘ng imperiyaning o‘zi, rasman saylanadigan monarx 
va doimiy reyxstaglari mavjud davlatlar ittifoqi bo‘lib qolib, amalda “imperiya 
mansabdorlarning” quramasiga aylandi. Katolitsizm va lyuteranlik bilan bir qatorda 
kalvinizm ham imperiyada rasmiy din maqomini oldi. Vestfaliya sulhi natijasida 
Ispaniya urushlarining bir qismini yakunladi xolos: Fransiyaga qarshi harbiy 
harakatlar davom ettirildi. Ular orasidagi tinchlik faqatgina 1659 yilda tuzildi.
Gabsburglarning Evropadagi ustivorligiga Vestfaliya sulhi barham berdi. 
Yagona xristian imperiyasini barpo etish g‘oyasi, hamda Ispaniyaning katolik 
zo‘ravonligi puchga chiqdi. Shunday bo‘lsa ham, Avstriya imperiyasining o‘zi 
urushda mag‘lubiyatga uchramadi, nemis knyazlari esa (ham katoliklari, ham 
protestantlari) o‘zining to‘la suverenligida mustahkamlanishdi. Vestfaliya sulhi, 
Evropada kuchlarning yangi nisbatini o‘rnatib, ikki yirik tarixiy davrning chegarasiga 
aylandi. 
XVII asrning o‘rtalari xalqaro va diplomatik munosabatlarda yangi davrni 
ochib berdi. Hukmdorlarning sulolaviy manfaatlari, o‘zining davlatiga Yangi erlarni 
qo‘shib olishga intilish XVII asrning ikkinchi yarmi - XVIII asrda xalqaro 
munosabatlarga katta ta’sir ko‘rsatishni davom etardi. Shu bilan bir qatorda yangi 
omil kuchayib bordi - dengiz orti mustamlakalari va dengiz yullarini egallash uchun 
kurash; Evropada va undan tashqarida xom ashyo va mol chiqarib sotish bozorlari 
orqasidan raqobat.
Ushbu omillarning jiddiy ta’siri ostida buyuk davlatlar o‘rtasidagi kuchlar 
nisbati o‘zgardi. Markazlashgan monarxiyalari ilgariroq yuzaga kelgan davlatlar 
XVII asrning ikkinchi yarmi - XVIII asrning birinchi yarmida etakchilik qilishdi. 
Ushbu davlatlarda hukmron xonadonning sulolaviy manfaatlari nisbatan umumdavlat 
manfaatlariga omili ustunlik qilgan. Iqtisodiyotning rivojlanish darajasi, armiya va 
flotning ahvoli o‘ta muhim rol o‘ynardi. 
XVII asrning ikkinchi yarmi - XVIII asrning boshida G‘arbiy Evropada 
Fransiya etakchilik qilardi. Evropaning xalqaro xayotidagi yangi vaziyat Lyudovik 
XIV hukmronligining boshlanishiga to‘g‘ri keldi. Fransiya tomonidan Evropada 
ustivorlikka intilishi bir qator urushlarni keltirib chiqardi - ki, ularda Evropaning 
ko‘plab davlatlari qatnashdi. Ular turli, lekin albatta Fransiyaga qarshi koalitsiyalarga 
(ittifoqlarga) birlashishdi.
Fransiyaning Evropada tashqi siyosiy ustivorligining o‘rnatilishiga qator qulay 
sharoitlar yordam berdi. Angliyada Styuartlarning tiklanishidan so‘ng (1660 y.) Karl 
II va Yakov II muxolifat bilan kurashish uchun xorijdan, birinchi galda Lyudovik 
XIV-dan, yordam izlashni boshladilar. Fransiya ingliz qirollariga doimiy tarzda pul 
subsidiyalarini berardi. Shunday “moliyaviy diplomatiya” orqali Lyudovik XIV 
Angliyani qit’adagi faol siyosatdan 30 yilga (1688 yildagi davlat to‘ntarilishigacha) 
chetlatib qo‘ydi. O‘ttiz yillik urush Ispaniya va Avstriya Gabsburglarining an’anaviy 
yakdilligini yo‘qqa chiqardi. Gabsburglarning ikkala sulolasi ham XVII asrning 
ikkinchi yarmida jiddiy ichki qiyinchiliklarni boshidan kechirayotgan edi, 
Avstriyaning esa Usmoniylar imperiyasi bilan munosabatlari yana keskinlashdi. XVII 
asrning 60 - yillarida Usmoniylar imperiyasi Evropadagi egaliklarini kengaytirishga 

---

62 
va G‘arb tomon yanada uzoqroqqa siljishga, Bolqon ortiga o‘tishga urinishlarini 
qaytadan boshladi.
Fransiya dastlabki ikki yirik urushini (1667 - 1668; 1672 – 1678 yy.) boy va 
sanoati rivojlangan Ispan Niderlandlari uchun olib bordi. “Golland urushlari” 
Lyudovik XIVga to‘la g‘alabani keltirmadi (ya’ni butun Ispan Niderlandlarining 
bosib olinishi), ammo Aaxen (1668y.) va Nimvegen (1679y.) tinchlik 
shartnomalariga ko‘ra Fransiya o‘z erlariga Janubiy Niderlandlarining qator 
shaharlarini (Lill, Valansen, Kambre va boshq), hamda Muqaddas Rim 
imperiyasining Fransh - Konte viloyatini qo‘shib oldi. Tinchlik imzolanganidan so‘ng 
Lyudovik XIV, turklarning Venaga solgan Yangi tahdididan foydalanib, 1681 yilda 
Elzas viloyatining markazi - Strasburg shahrini bosib oldi.
1684 yilda imperator Leopold I (1658 - 1705yy.) va Ispaniya qiroli Karl II 
(1665 - 1700yy.) Regensburgda Lyudovik XIV bilan shartnoma imzolashdi. Unda 20 
yil yarash ahdi ko‘zda tutilgandi va Fransiyaning hududiy istilolari tan olindi. 
Fransiyaning muvaffaqiyatlari 1686 yilda, Vilgelm III Oranskiy tashabbuskori 
bo‘lgan, Augsburg ligasi deb nomlangan mudofaa ittifoqining tashkil etilishiga sabab 
bo‘ldi. Augsburg ligasi tarkibiga Gollandiya, Ispaniya, Shvetsiya, Savoyya, Avstriya, 
ayrim nemis kurfyurstliklari va italyan davlatlari kirishdi. Ittifoqqa Rim papasi 
Innokentiy XI xomiylik qildi. Angliyada 1688 yilda ro‘y bergan “Shonli inqilob” 
natijasida Niderlandlar stautxauderining ingliz taxtiga o‘tirishi Angliyaning 
koalitsiyaga qo‘shilish uchun imkon yaratdi. 
1688 yilda Lyudovik XIV deyarli butun Evropaga qarshi o‘zining uchinchi 
urushini boshladi. Harbiy harakatlar quruqlikda va dengizda olib borildi. Evropa 
maydonlarida g‘alabalarga erishgan Fransiya ingliz flotidan mag‘lubiyatlarga 
uchrardi. Urush 1697 yilda Risvik sulhining imzolanishi bilan yakunlandi. Hududiy 
jihatdan deyarli urushdan oldingi holat tiklandi. Fransiya faqat Strasburgni va 
imperiya bilan chegaradagi ayrim erlarni o‘zida saqlab qoldi. Fransiyaning eng katta 
siyosiy yon berishi - Vilgelm III Oranskiyni ingliz qiroli sifatida tan olishi edi. 
Risvik sulhidan uch yil o‘tgandan so‘ng Lyudovik XIV o‘zining to‘rtinchi, 
oxirgi urushini - “ispan merosi”
1
uchun urushni (1701-1714yy.) boshladi. Ispaniya 
taxtining bo‘shab qolganligi (ispan Gabsburglaridan bo‘lgan farzandsiz Karl II ning 
1700 yilda vafotidan so‘ng) ushbu urushga bahona bo‘ldi. 
Vilgelm III Oranskiy, imperator Leopold I, german knyazlarining ko‘pchiligi, 
Bryunderburg kurfyursti (1701 yildan Prussiya qiroli), Portugaliya, Savoyya 
Fransiyaga qarshi chiqishdi. Ispaniyadan tashqari, faqatgina Bavariya kurfyursti
(unga Ispan Niderlandlari va Pfals va’da qilingandi) va Kyoln arxiepiskopi Lyudovik 
XIV ning ittifoqchilari bo‘lib qolishdi. Lyudovik XIV Fransiyaning an’anaviy 
ittifoqchisi - Shvetsiyadan katta umidlari bor edi. Shvedlar o‘sha davrda Evropadagi 
eng ilg‘or armiyaga ega edilar. 
Ammo Shvetsiya Shimoliy urushda (1700 - 1721yy.) o‘ralashib qoldi va Fransiya 
hech qanday yordam beraolmadi.
1
Ispan merosi” - bu Yangi Dunyodagi (Amerika) ulkan mustamlakachilik imperiyasi, hamda 
ispan qirolining Evropada yoyilib ketgan erlari. 

---

63 
Harbiy harakatlar asosan Italiya, Ispaniya, Niderlandlar, hamda Germaniya va 
Fransiyaning ular bilan chegaradosh hududlarida olib borildi. Fransiyani to‘la 
mag‘lubiyatdan uning dushmanlari lageridagi kelishmovchiliklar va ularning ichki 
qiyinchiliklari saqlab qoldi.
1713 yilda Utrexda tinchlik kongressi ochildi; unda Fransiya va Ispaniya, bir 
tomondan va Angliya, Gollandiya, Brandenburg, Savoyya, hamda Portugaliya, 
ikkinchi tomondan, tinchlik shartnomalariga imzo qo‘yishdi. Ispaniyaga uning 
mustamlakalari qoldirildi, ammo Filipp V Burbon, o‘zida faqatgina ispan taxtini 
saqlab qolib, Fransiya tojiga bo‘lgan da’volaridan voz kechdi. Ersgersog Karlga 
(1711 yilda Karl VI nomi bilan Muqaddas Rim imperiyasining imperatori bo‘ldi) 
ispan taxtidan voz kechganligi evaziga Ispan Niderlandlari (Belgiya) va Italiyadagi 
barcha ispan erlari (Milan gersogligi, Neapolitan qirolligi, Sardiniya va boshq) 
berildi. 1714 yilda Utrext shartnomasiga Avstriya ham qo‘shildi (1714 yildagi 
Rashtatt shartnomasi). Angliya Pireneydagi Gibraltar qal’asini, Menorkadagi Maon 
portini, fransuzlarning Shimoliy Amerikadagi sobiq hududlarini (Nyufaundlend oroli, 
Kanadada avliyo Lavrentiy daryosining quyilish joyi), 
hamda ispan 
mustamlakalarida alohida savdo huquqlarini, shu jumladan “asiento”ni (qullar bilan 
savdo qilish huquqi), qo‘lga kiritdi. 
Fransiya yirik tashqi siyosiy mag‘lubiyatga uchradi. Evropada Fransiyaning 
ustivorligi davri yakunlandi. 
XVII asrning ikkinchi yarmida Shvetsiya Shimoliy va Sharqiy Evropada 
hukmronlik qilardi. Asrning birinchi yarmida Polsha Sharqiy Evropa masalalarida 
etakchilik qilgan bo‘lsa, O‘ttiz yillik urushi yillarida esa ushbu rolni Shvetsiyaga 
yaqqol berib qo‘ydi. Boltiq dengizida shvedlarning hukmronligi qo‘shni 
mamlakatlarning manfaatlariga zid kelardi. XVII asrning oxirida (1698 - 1699 yy.) 
rus podshosi Pyotr I (1682 - 1725 yy.), Polsha qiroli va Saksoniya kurfyursti Avgust 
II Kuchli (1697 - 1733 yy.) va Daniya qiroli Fridrix IV (1699 - 1730 yy.) o‘rtasida 
Shimoliy Ittifoq tuzildi. Keyinroq Prussiya ham unga qo‘shildi. 1700 yilning 3 
iyunida Rossiya va Turkiya o‘rtasida tinchlik shartnomasining imzolanishi Pyotr I-ga 
kuchlarni Shvetsiyaga qarshi kurash olib borish uchun mujassam etishga imkon berdi. 
Ittifoqchi monarxlar armiyalari shvedlar qiroli Karl XII-ga (1697 - 1718 yy.) qarshi 
harakatlar olib borishdi. Shimoliy urush boshlandi. 
Urush uzoqqa cho‘zildi va omad u yoki bu tomonga o‘zgarib turdi. Urushning 
dastlabki bosqichida Karl XII o‘zining mohirona va ildam harakatlari bilan rus 
armiyasini Narva yonida (1700 y.) mag‘lub etdi va Daniya, Rech Pospolitaya va 
Saksoniyani urushdan chiqarib tashlashga erishdi. Rossiya yakka o‘zi urushni davom 
ettirishga majbur bo‘ldi. Biroq, Karl Saksoniyada yo‘qotgan vaqtdan Pyotr I rus 
armiyasining jangovarligini mustahkamlash va Boltiq bo‘yida o‘rnashib olish uchun 
maksimal tarzda foydalandi.
Rus armiyasining Poltava jangidagi (1709 y.) va yosh rus flotining Gangut 
burnidagi (Xanko) (1714 y.) g‘alabalari urushning borishini batamom o‘zgartirib 
yubordi va Shimoliy ittifoqning tiklanishiga ko‘mak berdi. Biroq, shvedlarga qarshi 
koalitsiyani urushning oxirigacha saqlab qolishga imkon bo‘lmadi. Rossiyaning 
ittifoqchilari, Shvetsiya bilan separat bitimlarini birin - ketin tuzib, urushdan chiqib 

---

64 
ketishdi. 1718 yilda Aland orollarida rus va shved vakillarining tinchlik kongressi 
ochildi. Ammo Karl XII ning vafoti sababli kongress to‘xtatildi va urush davom 
ettirildi.
1721 yilda Fransiyaning vositachiligida Nishtadt shartnomasi imzolandi. 
Rossiya va Shvetsiya o‘rtasidagi Shimoliy urush tugadi. Ingermanlyandiya, 
Estlyandiya, Liflyandiya, Janubi - G‘arbiy Kareliya Rossiyaning ixtiyoriga o‘tdi. 
Rossiya Boltiq dengizi qirg‘oqlariga chiqdi. 
Urush natijasida Shvetsiya buyuk davlat maqomini batamom yo‘qotdi. Rossiya 
qit’aning Shimolida va Sharqida ustunlik mavqeiga ega bo‘ldi.
XVIII asrning o‘rtalarida Markaziy Evropada Avstriya va Prussiya o‘rtasida 
raqobat avj oldi. Ushbu raqobat umumevropa ko‘lamidagi ikki urushga olib keldi -
“Avstriya merosi” uchun urushga (1740 - 1748 yy.) va Etti yillik urushga (1756 - 
1763 yy.). Avstriya - Prussiya kurashiga Evropaning boshqa mamlakatlari aralashib 
ketishdi. Ushbu urushlar davomida harbiy harakatlar nafaqat Evropada, balki 
mustamlakalarda ham bo‘lib o‘tdi.
Imperator Karl VI ning 1740 yildagi vafoti “Avstriya merosi” uchun urushni 
boshlanishiga xizmat qildi. 1713 yil Pragmatik sanksiyasiga ko‘ra (ayol naslidan 
taxtga merosxo‘rlik qilish huquqi joriy etildi) taxtga imperatorning 23 - yoshlik qizi 
Mariya Tereziya o‘tirdi. Ammo, o‘zlarining majburiyatlariga zid tarzda, Mariya 
Tereziyaning huquqlariga nisbatan da’volarini nafaqat Prussiya va Fransiya, balki 
Bavariya, Ispaniya, Savoyya ham bildiradi. Bavariya kurfyursti esa hattoki Avstriya 
taxtiga da’vogarlik qildi. Urushni Sileziyani bosib olgan Prussiya boshladi. G‘arbdan 
mamlakat hududlariga Karl Albert Bavarskiy o‘z qo‘shinlari bilan bostirib kirdi. 
Gabsburglarning raqiblari uni Chexiya qiroli va Rim imperatori etib saylashdi (Karl 
VII; 1742 - 1745yy). 
Sileziyaning bosib olinishi Prussiyaga qarshi ittifoq tuzilishini tezlashtirdi. 
Unga turli sharoitlar ostida va turli davrlarda Avstriya, Rossiya, Angliya, 
Niderlandiya, Saksoniya va Sardiniya kirgandi. Aksincha, Fransiya va Ispaniya 
Prussiya bilan ittifoq tuzishdi va German millatiga tegishli Muqaddas Rim 
imperiyasining tojini egallashga qaratilgan Bavariya kurfyurstining intilishini qo‘llab 
- quvvatlashdi.
Vengriyaning harbiy yordami tufayli Mariya Tereziya bavariyaliklarni tez 
orada mag‘lub etishga va turmush o‘rtog‘i Frans Lotaringskiyga Muqaddas Rim 
imperiyasi imperatori unvonini (Frans I; 1745 – 1765) qaytarishga muvaffaq bo‘ldi, 
garchand Sileziya Fridrix II ning qo‘lida qolgan bo‘lsa ham. “Avstriya merosi» uchun 
urushni yakunlab bergan Aaxen sulhiga (1748y.) ko‘ra Mariya Tereziya Parma va 
Pyachensani ham yo‘qotdi. Lekin shu bilan bir qatorda Pragmatik sanksiyaning 
Evropa tomonidan tan olinishiga erishdi. Fransiya Avstriyaga Niderlandlarda egallab 
olgan erlarni, Angliyaga esa Hindistondagi Madrasni va Amerikadagi ayrim 
hududlarni qaytarib berdi. 
Urush natijalari uning qatnashchilarini qoniqtirmadi. Prussiyaning Evropada 
buyuk davlatga aylanishi, Avstriyaning Sileziyani qaytarishga intilishi, hamda ingliz - 
fransuz raqobatining keskinlashi yangi urushning kelib chiqishini muqarrar qilib 
qo‘ydi. Buyuk davlatlar zo‘r berib ittifoqchilarni qidira boshlashdi. Natijada 

---

65 
“diplomatik inqilob” nomini olgan mamlakatlarning sezilarli qayta guruhlashishi ro‘y 
berdi. 
Angliya Prussiya bilan ittifoq tuzdi. Bunga javoban Rossiya, Avstriya va 
Fransiya o‘zlarining koalitsiyasini barpo etishdi -ki, unga Shvetsiya va Saksoniya, 
hamda Ispaniya (1761yilda) qo‘shildi.
Etti yillik urush (1756 - 1763yy.) Fridrix II ning Saksoniyaga hujumi 
(“preventiv urushi”) bilan boshlandi. Evropada Fridrix II fratsuzlar va avstriyaliklarni 
og‘ir mag‘lubiyatga uchratdi (Rosbax yonidagi jang; 1757y.). Biroq, rus armiyasining 
urushga Kirishi Prussiyaning mag‘lub bo‘lishini muqarrar qilardi. Rus qo‘shinlari 
sharqiy Prussiya va Pomeraniyani egallashdi, Gros-Egersdorf va Kunersdorfda yirik 
g‘alabalarga erishib (1759y.), berlin shahrini vaqtinchalik qo‘lga kiritishdi (1760 - 
1761y.). Faqat Elizaveta Petrovnaning vafoti va taxtga Pyotr III ning o‘tirishi 
Prussiyani halokatdan saqlab qoldi. Fridrix II ning shaydosi bo‘lgan Pyotr III 1762 
yilda nafaqat sulh tuzdi, balki Prussiyaning ittifoqchisiga aylandi. 
“Mustamlakachilik maydonida” mutlaqo o‘zgacha manzara hosil bo‘ldi. Bu 
erda Angliya Fransiya va Ispaniya ustidan to‘liq g‘alabaga erishdi. Inglizlar 1759 
yilga kelib Kanadani va 1761 yilda Pondisherni (Hindistonda) egallashdi. 1763 yilda 
Angliya, Fransiya va Ispaniya o‘rtasida imzolangan Parij tinchlik shartnomasi, hamda 
Avstriya, Fransiya va Prussiya o‘rtasida imzolangan Gubertusburg shartnomasi 
urushga yakun yasashdi. Prussiya va Rossiya o‘rtasidagi ittifoqchilik bitimi taxtga 
Ekaterina II ning o‘tirishi bilanoq bekor qilindi (iyun 1762y.). Shartnomalarga ko‘ra, 
Fransiya Kanadani va Shimoliy Amerikadagi boshqa erlarni yo‘qotdi. Bundan 
tashqari, fransuzlar faqatgina beshta shaharni o‘zida saqlab qolgan holda, 
Hindistondan ham voz kechishga majbur bo‘lishdi.
Ispaniya Floridani Angliyaga topshirganligi evaziga Fransiyadan G‘arbiy 
Luizianani va tovon pulini oldi. Angliya Fransiyaga Sen - Per va Mikelon orollarini 
topshirdi, ammo Menorkani qaytarib oldi. Avstriya Sileziyani batamom yo‘qotdi. 
Prussiya esa Saksoniya kurfyurstiga uning erlarini qaytarib berdi.
Etti yillik urush xalqaro munosabatlar tartibida qandaydir tub o‘zgarishlarga 
olib kelmadi. Rech Pospolitaya va Usmoniylar imperiyasining zaiflashuvi yangi 
omilga aylanib bordi. 
XVII asrning oxirigacha Usmoniylar imperiyasi Evropa uchun haqiqiy tahdid 
sifatida gavdalanardi. Lekin, XVIII asrning boshida Usmoniylar imperiyasining 
xalqaro munosabatlar tizimidagi mavqei tub tarzda o‘zgardi: mamlakat ichki 
inqirozni va qo‘shni davlatlar bilan kurashdagi harbiy muvaffaqiyatsizliklarni 
boshidan kechirdi. Ayniqsa, bu holat Rossiya bilan bo‘lgan to‘qnashuvlarda ko‘zga 
tashlandi. Pyotr I ning Shimoliy urush davrida Turkiya bilan bo‘lgan kurashdagi 
mag‘lubiyati (Prut bitimi; 1711y.) sultonlarning oxirigi harbiy g‘alabasi bo‘ldi. 
Keyingi rus - turk urushlari (1735 - 1739; 1768 - 1774; 1787 - 1791) Turkiyaning 
yirik harbiy - diplomatik mag‘lubiyatga olib keldi. Natijada imperiya Qora dengiz 
bo‘yidagi shimoliy hududlarni (Janubiy Ukraina, Qrim, Shimoliy Kavkaz oldi) 
yo‘qotdi, Rossiya esa iliq dengizlarga chiqishga ega bo‘ldi. 
Shimoliy urush yakunlaganidan so‘ng va Rossiya Boltiq dengizi sohillariga 
chiqqanidan keyin Fransiya va Angliya Turkiya, Rech Pospolitaya va Shvetsiyadan 

---

66 
iborat bo‘lagn “sharqiy to‘siqni” barpo etishni boshlashdi. Maqsad - Rossiyaning 
xalqaro mavqeini pasaytirish edi. Ruhlantiruvchisi Fransiya bo‘lgan “sharqiy to‘siq” 
tizimiga javoban Rossiya XVIII asrning 60 - yillarida “janubiy davlatlarga” 
(Fransiya, Avstriya, Turkiya, Neapolitan qirolligi) qarshi yo‘naltirilgan “shimoliy 
tizimni” (Prussiya va Daniya bilan harbiy ittifoqlar, Angliya bilan 1766 yildagi savdo 
shartnomasi) barpo etdi.
Sharqiy masala bilan bir qatorda XVIII asrning 70 - 90chi yillarida xalqaro 
munosabatlarda Polsha masalasi katta o‘rin egalladi. XVIII asrning o‘rtalariga kelib 
Rech Pospolitaya hududiy jihatdan Evropaning eng yirik davlatlaridan biri bo‘lib 
qolaverdi. Biroq, XVIII asrda mamlakat chuqur ichki inqirozni boshidan kechirardi. 
Polyak erlariga Prussiya va Avstriya da’vogarlik qilardi, Rossiya esa g‘arbiy belorus 
va ukrain erlarini o‘ziga qaytarmoqchi edi. Fransiyada ichki siyosiy inqiroz avj 
olganligi, Angliya 70 - 80 chi yillarda Shimoliy Amerikadagi mustamlakalari bilan 
olib bolgan urushda o‘ralashib qolganligi, hamda Usmoniylarning Evropaga tahdidi 
bartaraf etilganligidan foydalanib Rossiya, Prussiya va Avstriya 1772, 1793 va 1795 
yillardagi bo‘lib olishlardan so‘ng Rech Pospolitayaning erlarini o‘zaro bo‘lib olishdi 
- polyaklar davlati Evropaning siyosiy xaritasidan o‘chirildi. 
Shimoliy Amerikadagi ingliz mustamlakalarining o‘z mustaqilligi uchun 
kurashi xalqaro maydondagi kuchlarning tartiblanishiga ma’lum o‘zgarishlar kiritdi. 
Shimoliy Amerikada Mustaqillik uchun urush (1775 – 1783 yy.) va AQSHning 
tashkil topishi Evropa davlatlarini jadal harakatlarga undadi. Fransiya 1778 yilda 
Angliyaga urush e’lon qildi. Keyingi yilda unga Ispaniya qo‘shildi, 1782 yilda esa 
Gollandiya ham Angliyaga urush e’lon qildi. Fransuzlarning eskadralari va 
qo‘shinlari Amerikaga yuborildi. Fransuzlar inglizlarga qarshi harbiy operatsiyalarni 
Hindistonda boshlashdi, ispanlar esa Gibraltarni qamal qilishdi. Angliya kuchlarini 
yoyib yuborishga majbur edi, hamda dengizdagi ustunlikdan mahrum bo‘ldi. 
Urushning natijasi ko‘p jihatdan shunga bog‘liq edi. 
Rossiyaning munosabati ham AQSHga qulay keldi. 1780 yilda Rossiya 
qurollangan betaraflikni e’lon qildi va o‘zining homiyligida qurollangan dengiz 
betarafligi davlatlarining Ligasini (Rossiya, Shvetsiya, Daniya, Gollandiya, Prussiya, 
Avstriya, Portugaliya, ikkala Sitsiliya qirolligi) tuzdi. Betaraflar Liganing barpo 
etilishi Angliyaning xalqaro yakkalab qo‘yilishini yakunladi va “shimoliy tizim”ning 
barbod bo‘lishini keltirib chiqardi.
Shimoliy Amerikadagi urush 1783 yilda Versal shartnomasining imzolanishi 
bilan yakunlandi. Angliya AQSHning mustaqilligini tan oldi.
Shimoliy Amerikada urush tugaganidan so‘ng Angliya darhol “sharqiy to‘siq” 
g‘oyasiga qaytadi. Prussiyaning ushbu tizimga kiritilishi (1786 yildagi Angliya - 
Prussiya ittifoqi) yangilik sifatida ko‘riladi. Angliyaning Prussiya bilan 
yaqinlashuviga javoban Rossiya Avstriya bilan ittifoq tuzdi (1781 - 1790). Inglizlar 
esa ko‘plab subsidiyalar hisobiga shvedlar qiroli Gustav III-ni Rossiya bilan yangi 
urush boshlashga (1788y) undashdi. Lekin bu urush ham Rossiyaning g‘alabasi bilan 
yakunlandi. 1790 yilda imzolangan Varel sulhi Shimoliy urush natijalarini tasdiqladi.
XVIII asrning oxirgi o‘n yilligida xalqaro munosabatlar maydonida Fransuz 
inqilobining boshlanishi bilan bog‘liq umumiy o‘zgarishlar ro‘y berdi. Fransiyaga 

---

67 
qarshi kurash Evropa davlatlari orasida yirik qayta guruhlanishni keltirib chiqardi. 
Ular Fransiyaga qarshi ittifoqlar tuzishni boshlashdi. 1792 yildan (ushbu yilda 
Fransiyaga qarshi birinchi koalitsiya tuzildi) xalqaro munosabatlarda yangi davr - 
inqilobiy va Napoleon urushlari davri - boshlandi.
XVII - XVIII asrlar xalqaro munosabatlarning muhim yo‘sini sifatida 
mustamlakachilik masalasi gavdalandi. “Eski” mustamlakachi davlatlari 
hisoblanmish Ispaniya va Portugaliyaga qarshi Angliya va Gollandiya kabi “yosh” 
davlatlar chiqishdi, Fransiya ham savdo - mustamlakachilik raqobatida faol 
qatnashdi. Mustamlakalar uchun kurash Yangi Dunyoda (Amerika), Janubi - Sharqiy 
Osiyoda, Hindistonda, G‘arbiy Afrikada bo‘lib o‘tdi. 
Mustamlakalarning bosib olinishi va talanishi metropoliya mamlakatlarida 
boyliklarning ulkan jamg‘arilishiga, manufaktura ishlab chiqarishning o‘sishiga 
ko‘maklashdi.
Davlatlar xomiyligidagi monopol savdo kompaniyalarning faoliyati ushbu 
davrning tavsifiy xususiyati edi. XVII - XVIII asrlardagi mustamlakachilik siyosati 
Evropa davlatlari o‘rtasidagi shiddatli raqobat bilan ifodalanardi. Ushbu raqobat 
ko‘plab harbiy to‘qnashuvlarga - mustamlakalarda va savdoda ustunlik qilish uchun 
olib borilgan “savdo urushlari”- ga (ingliz - golland, fransuz - golland, ingliz - 
fransuz urushlari va boshq) zamin yaratib berardi.
Savdo urushlari dunyoning turli chekkalarida olib borildi-ki, ular davomida har 
bir mustamlakachi davlat mustamlakalar bilan savdoni monollashtirishga intildi. 
Alohida mamlakatlarning mustamlakachilik imperiyalarini shakllantirishiga bir qator 
omillar ta’sir etdi: metropoliya mamlakatining ijtimoiy - iqtisodiy qiyofasi, zabt 
etilgan mamlakatlarda aholining zichligi va rivojlanish darajasi, sarmoyalarning 
vujudga kelayotgan jahon bozori va boshq.