A. Xolliev Xalqaro munosabatlar va diplomatiya tarixi

 
 
5 mavzu. O‘rta asrlarda Sharq mamlakatlarining xalqaro 
munosabatlari va diplomatiyasi. 
III asrda Xan imperiyasi parchalanib ketgandan so‘ng uning erlarida bir qator 
davlatlar mavjud edi.
Ilk o‘rta asrlar zamonida Xitoyni birlashtirishga birinchi bo‘lib Suy sulolasi 
589 yilda urindi. Bu sulolaning asoschisi Yanszyan (yoki Vendi) edi. 618 yilda esa 

---

44 
Shimoliy-g‘arbiy Xitoyning knyazlaridan biri Li Yuan yoki Gaotszu (u kelib chiqishi 
jihatidan chala turk edi) hokimiyatni qo‘lga kiritdi va Tan sulolasiga asos soldi. Tan 
imperiyasi Xitoyda 300 yilga yaqin, ya’ni 618 yildan 907 yilgacha hukmronlik qildi. 
Mamlakatning birlashtirilishi, xo‘jalikning jonlanishi, harbiy qudratning o‘sishi Suy 
va Tan imperiyalarining siyosatida tashqi aloqalarning faollashuviga ko‘mak berdi.
Markaziy Osiyoning ulkan kengliklaridan ko‘chmanchi qabilalarning ittifoqi – 
Turk xoqonligi yuzaga keldi. Xitoy imperiyasi xali o‘ta zaif bo‘lganligi sababli 
ko‘chmanchilarning qurollangan bosqinini oldini olish maqsadida an’anaviy “tinchlik 
va qarindoshchilik” siyosatini yuritardi, ya’ni turk xoqonlarining turli ustunliklarini 
tan olardi va hatto uzoq muddatga tinchlikni saqlash uchun o‘lpon to‘lashga tayyor 
edi.
Shimoliy-Sharqda esa siyosat o‘zgacha ko‘rinish kasb etgandi. Bu erda Suy 
imperatorlari Moxe qabilalari va shimoliy koreys davlati Koguryoga qarshi uzoq 
davom etgan va unchalik muvaffaqiyatli bo‘lmagan urushlarni boshladilar. Asosiy 
maqsad – Lyaoninni va koreyslar o‘sha paytlarda ustivorlik qilgan Sariq dengizga 
olib boruvchi dengiz yo‘llarni qo‘lga kiritish edi. Koreyaga qarshi urushlar deyarli bir 
asr mobaynida davom etdi.
VII asrning boshida Xitoyning tashqi aloqalari kengaydi. 607 yilda Loyanga 
Yaponiyadan elchilik etib keldi, 609 yilda esa – Siamdan tashrif buyurgan elchilik 
sovg‘alar keltirdi. Hindi-Xitoyga (Vetnam) muvaffaqiyatli yurishlar amalga oshirildi.
Imperiya mustahkamlanib borgan sari, ilgari turk xoqonlari bilan do‘stona 
munosabatlarda bo‘lgan hukmdorlar qo‘shnilariga qarshi urushlar olib borishga 
o‘tdilar – dastavval mudofaa, keyinchalik esa bosqinchilik urushlariga. 
VII asrning 30- va 40-yillarida Xitoy qo‘shinlari mo‘g‘ul dashtlariga va Buyuk 
ipak yo‘li bo‘ylab yurishlar amalga oshirishdi. Xitoyning harbiy kuchlari Tyan–Shan 
yonida to‘plandi. Tyan-Shan ortida hitoyliklar qirg‘izlar bilan munosabatlarni 
o‘rnatishga erishdilar. 648 yilda esa qirg‘iz elchilari Chananga etib kelishdi.
O‘rtadagi imperiyaning hududiy jihatdan kengayishi va ayrim mamlakatlarning 
Xitoy syuzerenitetini tan olishi turk va tibet qabilalarining doimiy bosimi, hamda 
arab istilochilarining tahdidi ostida bo‘lgan xalqlarning hitoyliklardan yordam olish 
niyati bilan izohlanadi. Hatto Sosoniylarning so‘nggi podshosi Yozdagir III, arab 
istilochilaridan qochib, Eronni tark etdi va Xitoydan ko‘mak so‘radi. Uning o‘g‘li va 
nevarasi o‘zlarini Tan davlatining vassallari deb tan olishdi, garchand hech qanday 
erlarga egalik qilmasa ham. 
Imperiyaning manfaatlari tibetliklar bilan Janubiy-g‘arbiy yo‘nalishida va 
Kukunorda to‘qnashdi. VII asrda Tibetda dastlabki davlat vujudga keldi. Uning 
podshosi Sronszangbo o‘zining katta qo‘shinini Sharqqa, Hitoyga etakladi. 641 yilda 
Sronszangbo Li Shamin bilan bitim tuzdi, aftidan o‘zini Xitoy vassali deb tan oldi. 
Endigina asos solingan Lxasaga Xitoylik amaldorlar, savdogarlar va harbiylar etib 
kelardi.
Budda rohiblari va ayniqsa Syuan Szan tomonidan Shimoliy Hindiston 
podsholigi bilan bog‘langan aloqalar Lxasa orqali ta’minlanardi. 641 yilda Shimoliy 
Hindiston hukmdori Xarsha Xitoyga elchilik yubordi. Tuhfalar bilan etib kelgan 
ushbu elchilik Chanan saroylarida izzat bilan kutib olindi. Ikki yildan so‘ng Li 

---

45 
Shamin javob elchiligini jo‘natdi. Ushbu elchilik ishtirokchisi, o‘qimishli buddist 
(ya’ni budizm tarafdori), saroy gvardiyasi boshlig‘i Van Syuanse Lxasada qolib 
ketdi. U 647 yilda yana bir bor Hindistonga safar qilganda Xarsha vorisi 
Arudjinaning qo‘shini elchilikka hujum qildi. Van Syuanse, Tibetga qaytib kelib, 
tibetliklar, xitoyliklar va gurkaslardan (Nepal aholisi) iborat qo‘shin to‘pladi. Ushbu 
qo‘shin Gang bo‘ylab yurish qildi va Arutdjinani uning saroyi bilan qo‘lga kiritdi. 
Asirlar Chananga jo‘natildi.
Shimoliy-sharqiy Hindiston zodagonlari, Tan imperiyasi bilan do‘stona 
aloqalarini mustahkamlanishiga intilib, Xitoyga sovg‘alar sifatida otlar, qurollar, 
qimmatbaho buyumlarni yuborardilar. Ikki mamlakat o‘rtasida savdo aloqalari 
o‘rnatildi. Van Syuanse elchiliklar tarkibida yana ikki marotaba Hindistonga safar 
qildi. 668 yilda Hind elchiligi Xitoydan harbiy yordam so‘ragan. Keyinroq Tibet 
orqali olib boradigan yo‘l uzilib qoldi va ikki mamlakat o‘rtasidagi aloqalar Birma va 
dengiz orqali amalga oshirildi.
907 yildan Tan imperiyasi tugadi. Bir necha o‘n yilliklar davomida Xitoyda 
to‘la tarqoqlik hukm surdi. 960 yilda Sun sulolasi hokimiyati ostida Xitoy qaytadan 
birlashtirildi. Uning asoschisi Chjao Kuan-in edi.
Sun imperiyasi Tan imperiyasiga qaraganda kuchsizroq bo‘ldi. Turk, mo‘g‘ul 
qabilalari va g‘arbdagi boshqa ko‘chmanchi qabilalar Sun imperiyasi chegaralariga 
borgan sari kuchliroq xavf solib turdilar. Sun imperatorlari uyg‘urlarga, tangutlarga, 
kudanlarga qarshi urushlar qildi. Biroq, bu urushlar natijasida Sunlar bu 
mamlakatlarni Xitoyga bo‘ysundira olmadilar. Shunga qaramasdan, Sun sulolasi 
davrida Xitoyning xalqaro aloqalari qaytadan mustahkamlandi. O‘rta Osiyo, 
Hindiston va Hindi-Xitoy bilangina emas, balki Koreya, Yaponiya va Indoneziya 
bilan ham keng miqyosda tashqi savdo olib borildi.
XII asrda Sun sulolasining ahvoli og‘ir edi. 1127 yildan boshlab Sunlar faqat 
Janubiy Xitoyni o‘z nazorati ostida ushlab turdilar xolos. Shimoliy Xitoy 
chjurchjenlarning Szin deb atalgan yangi bir katta davlati tarkibiga kirdi. XIII asr 
boshlarida Shimoliy Xitoy mo‘g‘ullar tomonidan bosib olindi. Janubiy Xitoyning 
faqat o‘zidan iborat bo‘lib qisqarib qolgan Sun imperiyasi (o‘shanda ham hamma 
viloyatlar uning tarkibiga kirmas edi) 1279 yilgacha, ya’ni Chingizxonning nevarasi 
Xubilay zabt etmaguncha umr ko‘rdi. Xubilay yangi mo‘g‘ul sulolasiga asos soldi, bu 
solala xitoycha Yuan deb nomlandi.
XIII asr oxiri XIV asr boshlaridayoq mo‘g‘ullar Xitoyliklarning kuchli ta’siri 
ostiga tushib qoldilar. Ikkinchi tomondan, Xitoyning mo‘g‘ul davlatlari tizimiga 
kiritilganligi tufayli endilikda Xitoy avvalgi Tan va Sun “milliy” sulolalari 
davridagidan ham ko‘proq darajada xalqaro savdo ishlarida ishtirok etadigan bo‘ldi. 
Xitoyning o‘zida Eron, arab, O‘rta Osiyo va Hind savdogarlari tez-tez paydo bo‘la 
boshlailar. Marko Poloning so‘zlariga ko‘ra. Xitoy ipak, chinni, temir va misni 
“dunyoning barcha chekkalariga” eksport qilishi amalga oshirilardi.
XIV asrning 50-60 yillarida butun mamlakatda mo‘g‘ul istilochilariga qarshi 
qo‘zg‘olonlar bo‘lib o‘tardi. 1368 yilda qo‘zg‘olonchi dehqon armiyasining 
rahbarlaridan biri bo‘lmish Chju Yuan-Chjan imperator deb e’lon qilindi. U asos 

---

46 
solgan yangi sulola Min sulolasi deb ataladigan bo‘ldi. Ushbu sulola Xitoyni 1368 
yildan to 1644 yilgacha idora qildi.
XIV asrning oxirgi choragi – XV asrda Min sulolasi Koreya, Tibet, Vetnam, 
Indoneziya, Hindi-Xitoy, Malakkaga nisbatan faol tashqi siyosat olib bordi. Ushbu 
mamlakatlarga bir necha bor harbiy ekspeditsiyalar uyushtirildi. Ayniqsa, 1403-1433 
yillar mobaynida admiral Chjen-Xe boshchiligidagi ettita dengiz ekspeditsiyalarining 
ko‘lami katta bo‘ldi. Min hukumati elchiliklar yuborish va qabul qilish vositasida 
Yaponiya, Kampuchiya, Hindiston, Temuriylar davlati kabi mamlakatlar bilan 
diplomatik munosabatlarni ta’minlashga urindi.
XVI asrda Min sulolasi mo‘g‘ul xonlarining mamlakat chekka hududlariga 
qilgan hujumlarini bir necha bor qaytardi. 1570 yilda tuzilgan uzoq muddatli tinchlik 
bitimidan so‘ng bosqinlar to‘xtatildi. Tinchlik shartnomalari xonlar va imperatorlar 
o‘rtasida ilgari ham bir necha bor imzolangan edi, ular doim Xitoy uchun manfaatsiz 
bo‘lgan: mo‘g‘ul xonlari shunday savdo-sotiqni majburan qabul qildirardilarki, 
bunday savdo Xitoyga faqat zarar etkazardi. Xitoyliklar qimmat mahsulotlarni (ipak, 
don, qimmatbaho xunarmandchilik buyumlari) arzon sotishga, chorva mollarni esa 
ularning haqiqiy qiymatiga ko‘ra yuqoriroq narxlar bo‘yicha harid qilishga majbur 
edilar. Shimolda va g‘arbda yashagan xalqlar bilan tashqi savdo aloqalar qaysidir 
ma’noda urushlar yoki mo‘g‘ular bilan tuzilgan shartnomalarning xususiyati bilan 
cheklangandi.
Xitoy-Yaponiya bilan savdo-sotiq aloqalariga ega edi. Min hukumatining 
Yaponiya bilan savdoni cheklashga qaratilgan urinishlari shiddatli urushlarga sabab 
bo‘ldi.
XVI asrning 90-yillarida Yaponiya –Koreya urushi davrida Min sulolasi 
o‘zining vassalli – koreys imperatoriga yordam sifatida katta qo‘shin yuborishga 
majbur bo‘ldi.
Min imperiyasi ayrim davlatlar bilan tinch savdo aloqalariga ega edi. Xitoy 
xunarmandlarining maxorat bilan ishlangan buyumlari mamlakatdan anchagina 
tashqarida sotilardi. Xitoy mahsulotlari rus davlatiga ham etib kelgan. Ivan Grozniy 
tomonidan Sharqqa yuborgan ikki elchiligi ruslarning Xitoy to‘g‘ridan-to‘g‘ri savdo 
yo‘lini izlab topishga qaratilgan intilishlaridan dalolat beradi. Mo‘g‘uliston orqali 
Uzoq Sharqqa Tomsk shahridan chiqqan kazaklar elchilar sifatida jo‘nab ketishdi. 
1618 yilda kazak Ivan Petrin va uning hamroxlari Pekinda to‘rt kun davomida 
bo‘lishdi. Ular Min imperatori nomidan keltirgan bir nechta yorliqlarda rus 
savdogarlariga Xitoyga savdo-sotiq ishlari bo‘yicha kelish ruxsat etilgandi. Uzoq 
masofani va tilni bilmasligini bahona qilib “samo o‘g‘li” o‘z elchilarini Rossiyaga 
yuborishni rad etdi. Imperator yorlig‘ining do‘stona tarzda bitilgani Xitoyning savdo 
manfaatlari bilan izohlanadi, chunki g‘arb bilan quruqlik orqali savdo-sotiqning 
o‘rnatilishi Xitoyliklar uchun foyda keltirishi mumkin edi.
III asr oxiri – IV asrning o‘rtalarida Yaponiyada Yamato qabilasi boshchiligida 
umum qabilaviy ittifoq vujudga keldi. IV-VI asrlarda Yaponiyada ishlab chiqaruvchi 
kuchlarni sezilarli darajada taraqqiyoti ko‘zga tashlandi. Jumladan kemasozlik 
rivojlandi, savdo-sotiq jonlandi, shuni ham aytish kerakki, nafaqat ichki, balki tashqi 

---

47 
savdo aloqalari: Xitoy (ayniqsa VI asrning oxirida) va Koreya bilan amalga 
oshirishdi.
VI asrda hokimiyat uchun kurash paytida So‘ga urug‘ining vakillari podshoni 
o‘ldirdilar (592 yil) va hukmronlik mavqeini egalladilar. Syotoku-Taysi 
boshchiligidagi guruh ularga qarshi kurash olib bordi. U horijdan ham siyosiy madad 
olishni niyat qilgandi. Ushbu maqsadni ko‘zlab 607 yilda Xitoyga Suy sulolasi 
saroyiga elchilik yubordi. Taysining imperator Yan Guanga yuborgan nomasi 
quyidagi so‘zlar bilan boshlanardi: “Kun chiqar mamlakatining Samo o‘g‘lisi kun 
botar mamlakatining Samo o‘g‘liga salom yo‘llaydi”. Xitoy solnomalaridan olingan 
ma’lumotlarga ko‘ra, qudratli Xitoy imperatoriga nisbatan qandaydir Yaponiyaning 
hukmdori o‘zini teng unvon bilan nomlagani Yan Guanning g‘azabini keltirib 
chiqargan. Lekin shunga qaramay, javob elchiligi yuborildi. Ushbu elchilikning 
Syotoku-Taysi 608 yilda izzat bilan qabul qildi. Suy elchisi Xitoyga qaytib kelishi 
paytida u bilan birga yangi Yapon elchiligi jo‘natildi. Ushbu va keyingi 
elchiliklarning maqsadi Suy imperatorlik xonadoni bilan mustahkam siyosiy 
tabaqasini o‘rnatish va Yaponiya hukmron aloqasining Xitoy davlat boshqaruv tizimi 
tajribasidan foydalanishga intilishi edi.
Taysi vorislari Xitoy imperiyasi tajribasidan foydalanish siyosatini davom 
ettirdilar. Koreya bilan munosabatlar bir muncha o‘zgardi. Agar VI asrgacha 
Yaponlar yarimorolda joylashgan uch davlat (Koguryo, Penche, Silla) o‘rtasidagi 
o‘zaro urushga aralashib kelgan bo‘lsa, VI asrning ikkinchi yarmidan, Silla davlati 
kuchayishi sababli, Yaponlarning aralashuvi pasaydi. Shu bilan bir qatorda tinchlik 
munosabatlari ham to‘xtatilmadi, ikkala tomon elchiliklar yuborishni davom ettirdi. 
645 yilda “Tayka to‘ntarilishi” ro‘y berdi. 645 yilda, koreys elchilarini qabul 
qilish paytida, fitnaga boshchilik qilgan. Nakanoe va Kamatare, o‘zlarining 
tarafdorlari bilan birgalikda, Soga Irukanga tajovuz qilishdi va uni o‘ldirishdi. 
Taxtga “shoh xonadoni”-ga mansub Sumegari urug‘ining katta vakili – Karu 
o‘tkazildi. U hokimiyat tepasiga kelgan yil “Taykaning birinchi yili” deb ataldi.
1260-1285 yillarda Yaponiyaga mo‘g‘ullar bosqini tahdid soldi. Ushbu tahdid 
mamlakatni o‘ta keskinlik holatida ushlab turdi va hukumatni mudofaa uchun barcha 
kuchlarni safarbar qilishga majburladi.
Mo‘g‘ul istilochilari itoatkorlikni ishor etilishini talab qilishdi. Biroq, 
Yaponiya hukmdori Xodzyo Takimune Xubilay hukmronligini tan olishni rad qildi 
va uning elchilarini qatl etdi. Mo‘g‘ullar, xitoyliklar va koreyslarni o‘z yurishlarida 
ishtirok etishga majburlab, ulkan flot va armiyani to‘plashdi va ikki marotaba (1274 
yil va 1281 yil) Yaponiya qirg‘oqlariga hujum qilishdi. Ular Kyusyu sohillariga 
qo‘shin tushirdilar va son jihatdan ancha ustun bo‘lganliklari tufayli, mardonavor 
himoyalanayotgan Yaponlarga qattiq zarbalar berishga erishdilar. Oxiri kelib, Yapon 
qo‘shinlarining shiddatli qarshiligi, mo‘g‘ullarning dengizda operatsiyalar 
o‘tkazishda no‘noqligi, shuningdek, flotning aksariyat qismi bo‘ronlardan halokatga 
uchragani Yapon xalqini asoratdan saqlab qoldi. Ammo 1281 yil yurishidan keyin 
ham bir necha yillar davomida Yaponiya mo‘g‘ullar bosqini tahdidi ostida bo‘ldi.
XIV-XV asrlarda tashqi savdo jadal rivojlandi va unda dengiz qaroqchilari 
sezilarli rol o‘ynashdi. Yaponiya hukumati va zodagonlari nomidan Xitoy bilan olib 

---

48 
borilgan rasmiy savdo-sotiq aloqalari alohida o‘rin egallagan. Ushbu savdo Yapon 
hukumatining Xitoy saroyiga elchiliklar yuborish vositasida amalga oshirilgan. 
Elchiliklar bilan birgalikda mollar ortilgan 10-15 kema jo‘natilardi.
XVI asrda Yaponiyaga Evropaliklar kirib kela boshladilar – 1542 yilda 
Portugallar, 1580 yilda ispanlar. Evropalik savdogarlar, dengiz qaroqchilari va 
missionerlar Yaponiyaga Xitoy mahsulotlarini, asosan ipakni, olib kelishardi. Ular 
Evropada ishlab chiqarilgan o‘q otar qurollar bilan ham Yaponiyada savdo qilardi.
Portugal va ispan savdogarlari bilan birlikda etib kelgan iezuitlar Yaponiyada 
katolik dinini targ‘ib etishardi. Evropaliklar Yapon orollarida paydo bo‘lganidan 
so‘ng Yaponiyaning Evropa mustamlakachilari tomonidan bo‘y sundirilishi havfi 
ma’lum darajada yuzaga keldi. Ma’murlar evropaliklarning Yaponiyaga kira olishga 
yo‘l qo‘ymaslikka qaror qilishdi.
XVI asrning ikkinchi yarmida Yaponiya avval Oda, Nobunaga, keyin esa 
Toyotomi Xideyosi hokimiyati ostida birlashtirildi. Xideyosining tashqi siyosati 
tajavuzkor tarzda olib borildi. Bu uning o‘z diktaturasini mustahkamlashga qaratilgan 
intilishi bilan bog‘liq edi. 1592 va 1597 yilarda Xideyosi ikki yirik bosqinchilik 
yurishini amalga oshirdi. Uning istilochilik rejalariga nafaqat Koreya, balki Xitoy, 
Tayvan va Filippin ham kiritilgandi.
Xideyosi tomonidan to‘plangan va Koreyaga tushirilgan ulkan armiya, hamda 
katta flot dastavval Yapon qo‘shinlariga muvaffaqiyatni ta’minlab berdi, ammo 
keyinchalik ular baribir mag‘lubiyatga uchradilar.
Xideyosi o‘limidan so‘ng (1598 yil) Tokugava Ieyasu mamlakatni uchinchi bor 
birlashtirdi. Tokugava urug‘idan bo‘lgan chinchi syogun – Ieyasu o‘zining birin-ketin 
qabul qilgan farmonlari (1633, 1636, 1639 yy.) bilan, o‘lim jazosi tahdidi ostida, 
Yaponlarning o‘z mamlakatini tark etishni, hamda uzoq masofaga suzadigan 
kemalarning qurilishini ta’qiqladi. Shu paytning o‘zida mamlakat ajnabiylar uchun 
ham yopildi. Bundan gollandlargina istisno bo‘lib, ularga cheklangan tarzda Nagasaki 
portiga kirish uchun ruxsat etildi. Xitoy savdogarlari ham ana shunday imtiyoz 
oldilar. 
XVI asrda Yaponlar nafaqat Koreya, Xitoy, Siam, Filippin bilan aloqalarga ega 
edi, balki hatto Evropaga elchiliklarini yuborishgan. Jumladan Kyusyu oroli knyazlari 
1582-1590 yillarda Rimga elchilik yubordilar. 
1587 yilda missionerlik targ‘iboti birinchi bor ta’qiqlangandan so‘ng 
evropaliklar bilan munosabatlar to‘xtatilmadi. O‘z paytida Xideyosi evropaliklar 
ko‘magida, ularning kemalari va qurollaridan foydalanib, Koreyaga qarshi yurishning 
muvaffaqiyatini ta’minlamoqchi bo‘ldi. Ieyasu ham shunga o‘xshash siyosatni olib 
bordi. Tokugava ispanlar va portugallarning ta’sirini zaiflashtirish maqsadida 
(ularning missionerlik faoliyati bir necha farmonlar orqali ta’qiqlandi) gollandlar va 
inglizlarga ko‘proq xomiylik qildi. 
Garchand Iyasu 1610 yilda Meksikaga elchilik yuborgan bo‘lsa va hatto 
Evropaga missiya yuborishga ruxsat etsa (1613-1629 yy.) ham, biroq 
hukmronligining oxirida va uning o‘g‘li hokimiyat tepasida bo‘lgan davrda 
evropaliklarning faoliyati yanada qat’iy sur’atda cheklanardi. Yaponiyaning tashqi 
dunyodan sun’iy yakkalanish siyosati ikki yarim asr davomida olib borildi.

---

49 
VII asrda yagona arab davlatining shakllanishiga shart-sharoitlar vujudga 
keldi. Bunday birlashishga intilish mafkuraviy nuqtai nazardan yagona xudoga 
sig‘inishni targ‘ib qilishda o‘z ifodasini topdi. Ushbu monoteistik (xudo yakkayu-
yagona deb e’tirof qiluvchi) ta’limot islom dini deb ataldi. Kelib chiqishi Makka 
shahridan bo‘lgan Muhammad alayhissalom ushbu ta’limotning targ‘ibotchisi va 
mafkuraviy asoschisi edi. 
Makkadagi boy guruhlarining ayrimlari dastavval Muhammad alayhissalomga 
qarshi chiqishdi. Ular hattoki Muhammad alayhissalom va uning tarafdorlarini 
Makkadan YAsribga (hozirda Madina shahri) ketishga majbur qildilar (622 yilda). 
Muhammad alayhissalomning ko‘chib ketishidan avval Anabada (Makka 
yonidagi joy) Yasrib qabilalari bilan kelishuv tuzildi va aynan shu voqeani musulmon 
diplomatiyasining boshlanishi deb hisoblasa bo‘ladi. 
Hijriy 6-yoki 7-yilning oxirida Muhammad alayhissalom islom dinini qabul 
qilishga da’vat etib, Vizantiya imperatori Irakliyga, Sosoniylar hukmdori Xusrov II-
ga, Efiopiya (Xabashiston) negusiga, Misr noibi al-Mukaukisga, Ummon “shohi”-ga, 
Baxrayn va Yamam hukmdorlariga maktublar yubordi.
630 yilning yanvarida Muhammad alayhissalom Makkani bo‘ysundirdi va 
ushbu shahar aholisi islom dinini qabul qilishga majbur bo‘ldi.
Hijriy 9 yilda qabilalarning aksariyat qismi islomni qabul qildilar. Bu paytga 
kelib islom dini deyarli butun Arabiston hududlariga yoyildi. Ushbu yil musulmon 
tarixiga “delegatsiyalar yili” sifatida kirdi. Muhammad alayhissalom 632 yil 8 iyunda 
vafot etdi. Muhammad alayhissalomning vorislari Abu Bakrni xalifalik lavozimiga 
(632-634 yy) saylashdi. Undan so‘ng Umar (634-644 yil), Usmon (644-656 yy) va 
Ali (656-661 yy) xalifalik qildilar.
Muhammad alayhissalomning vafotidan so‘ng arablar keng miqyosdagi 
istilolarni amalga oshirdilar. Sosoniylar Eronni va Vizantiyaning Osiyo va Shimoliy 
Afrikadagi egaliklari arablar tomonidan zabt etildi. 661 yilda hokimiyat tepasiga 
Ummaviylar sulolasi keldi. Ular istilochilik siyosatini davom ettirishdi.
Istilolar natijasida xalifalik Hind daryosidan Atlantika okeani sohillarigacha 
etib borgan erlarni qo‘lga kiritdi. Ummaviylar davlati o‘zining madaniyatida, 
boshqaruv usullarida, hamda tashqi munosabatlarni rivojlantirish usullarida Vizantiya 
va qisman Sosoniylar Eroni an’analarining kuchli ta’siri ostida edi. Arab 
xalifaligining, ayniqsa Ummaviylar hukmronligi davrida, qo‘shni mamlakatlar bilan 
munosabatlari asosan harbiy to‘qnashuvlar tusini kasb etgan. G‘arbda Ummaviylar, 
Vizantiya bilan davomli ixtilofda bo‘lib, doimo to‘qnashuvlarda ishtirok etishgan. 
Garchi ba’zi hollarda Ummaviylar vizantiyaliklar bilan tinchlik bitimini tuzishga 
majbur bo‘lishgan. Masalan, xalifalikda Ikkinchi fuqarolar urushi davrida 
Ummaviylar xalifasi Abd al-Malik, davlat ichkarisidagi dushmanlarga qarshi kurash 
olib borishda o‘ziga erkinlik tug‘dirish uchun, Vizantiyaliklar bilan tinchlik 
shartnomasini tuzishga majbur bo‘ldi. Bitimga ko‘ra imperatorga bir qator erlar 
berildi va o‘lpon to‘lash majburiyati olindi. Ummaviylardan bo‘lgan yana bir xalifa 
Umar II (717-720) qo‘shnilar bilan osoyishtalik siyosatini olib bordi. Lekin undan 
keyin hukmronlik qilgan xalifalar istilolar siyosatini qaytadan boshladilar.

---

50 
750 yilda Ummaviylar ag‘darildi va ularning o‘rniga hokimiyat tepasiga 
Abbosiylar kelishdi. Abbosiylar saroyida Eron an’analari ustunlik qilardi. Abbosiylar 
xalifaligi davlat boshqaruvining murakkab tizimida tashqi ishlarni idora qilish o‘ta 
muhim o‘rinni egallardi. Buyuk vazir qaramog‘ida bo‘lgan boshqaruvning etti 
tarmog‘i, yoki “devonlari”, orasida “devon ar-rasolat” - tashqi ishlar vazirligi ko‘zga 
ko‘rinarli rol o‘ynagan. Ushbu devonida ish yuritish va marosimlar tartibining 
ma’lum shakllari ishlab chiqilgan. Biroz kechroq davrga oid manbalar – XI asr 
siyosiy traktatlari (biror masalaga bag‘ishlangan ilmiy asarlar) va me’muarlari 
(xotiralar, esdaliklar) – Abbosiylar diplomatiyasining usullarini tavsiflash uchun 
qo‘llanishi mumkin, hamonki uning an’analari Sharqda uzoq umr ko‘rgan.
Elchilik xizmatiga yaqin turgan Abu-l-Fazl-Bayxaqiyning esdaliklarida elchilik 
quyidagicha tasvirlanadi. Elchilar sifatida ikki kishi yuboriladi – ularning birisi saroy 
a’yonlariga tegishli bo‘lsa, ikkinchisi o‘qimishli mullalardan saylanardi. Ularga ikki 
maktub beriladi. Birinchi maktub elchilik yuborilayotgan hukmdor nomiga yozilgan. 
Ushbu noma, qur’ondan olingan so‘zlar bilan boshlanib, unda ikki hukmdorning 
unvonlari sanab o‘tilgandi, elchilarning tavsiyanomsi keltirilgandi va ularning 
vakolatlari chegarasi belgilab berilgandi. Yakunida elchilarni uzoq vaqt davomida 
ushlab turmaslik va tezroq orqaga jo‘natib yuborish iltimosining mavjudligi o‘ziga 
xos holat edi. Ikkinchi maktub birinchi elchiga taalluqli edi va quyidagi so‘zlar bilan 
boshlanardi: “O, bizning birodarimiz va vakilimiz.” Ushbu maktubda yo‘riqnomalar 
mavjud edi. Elchi, noma va sovg‘alarni topshirib, shartnoma to‘g‘risida muzokaralar 
olib borishi lozim edi. Buning ustiga, elchiga, avftidan hujjatning tayyor matni 
topshirilgan va unga hech qanday o‘zgartirish kiritib bo‘lmadi. O‘zga davlat 
hukmdori shartnomani imzolashga rozi bo‘lmasa, elchi muzokaralarni davom 
ettirishga vakolatli edi. Shuni ham aytish kerakki, elchi o‘z hukmdoriga 
muzokaralarning borishi haqidama’lumot berib turishi va zarurat tug‘ilganda, yangi 
yo‘riqnomalar so‘rashi kerak edi. Elchi, shartnoma tuzilgan taqdirda, uning 
qasamyod ichish orqali tasdiqlanishini ajnabiy hukmdordan, uning o‘g‘illaridan va 
a’yonlaridan talab qilardi. Sovg‘alarni topshirish elchiga berilgan topshiriqlar orasida 
muhim o‘rin egallardi. Elchi xorijiy hukmdor xuzuriga etib kelganda tuhfalarning bir 
qismi topshirilardi, qolgan qismi esa – faqatgina elchilik muvaffaqiyat bilan 
yakunlanganda. Topshiriladigan tuhfalarning ro‘yxati elchiga berilardi. Sovg‘alar 
orasida ayniqsa qimmatbaho matolar va idishlar tez-tez uchrab turardi. Sovg‘alarni 
ulashish va manzilga etkazib berish bilan maxsus xizmatchilar shug‘ullanardilar.
XI asrga oid boshqa manbada – Nizomumulkning “Siyosatnomasida” - elchilik 
xizmatiga bag‘ishlangan alohida boblar mavjud. Ushbu asarda elchilar chegaraga etib 
kelganda ularning soni va ular bilan necha kishi etib kelganligi haqidagi abar 
choparlar orqali darhol yuborilishini talab qilingan. Elchilarga yo‘l ko‘rsatish, ularni 
boshpana va oziq-ovqat bilan ta’minlash lozim edi. Elchilar g‘anim davlatdan kelgan 
bo‘lsa ham, ularni haqoratlash mumkin emasdi.
Nizomulmulkning ta’kidlashicha, hukmdorlar bir-biroviga elchilarni yuborar 
ekan, nafaqat oshkora, balki mahfiy maqsadlarni ham ko‘zlaydilar. “Ular 
quyidagilarni 
bilishni 
xohlaydilar: 
yo‘llarning, dalalarning, daryolarning, 
zovurlarning, ichimlik suvlarning holati qanday, qo‘shin o‘ta oladimi yoki yo‘qmi, 

---

51 
qaerda em-xashak mavjud, qaerda esa yo‘q, amaldorlarning qaysi biri qaerda, 
shohning qo‘shini qanday va uning soni va aslahalari qanday, uning (shohning) 
mehmondorchiligi va yig‘inlari qanday o‘tadi, amallari tartibi qanday, o‘tirib-turish 
tartibi qanday, to‘p o‘ynashi, ovga chiqish tartibi qanday. Uning xulq-atvori, hayoti, 
sahiyligi, ko‘zi va qulog‘i, qilig‘i va harakati, marhamati, adolati va adolatsizligi 
qanday. Qarimi u yoki yoshmi? O‘qimishlimi yoki nodonmi? Uning erlari gullab-
yashnaydimi yoki xarobmi, uning qo‘shini – mamnunmi yoki yo‘q? Uning vaziri – 
munosibmi yoki yo‘q, taqvodormi, fazilatli hayot kechiradimi? Uning sarkardalari 
tajribali va ishlarda mohir insonlarmi? Uning a’yonlari o‘qimishlimi? Iqtidorlimi yoki 
yo‘q? Ular nimani yoqtiradi, nimadan nafratlanadi? Sharob ichganda shoh 
xushchaqchaqmi va dilkashmi yoki yo‘q? Hamdardmi yoki loqayd? Vaqtichog‘lik 
yoki jiddiylikka ko‘proq mayli bor? Askarlar yoki a’yonlar orasida ko‘proq bo‘lishni 
avzal ko‘radi?”. 
Bularning barchasidan ko‘rinib turibdiki, Vizantiya diplomatiyasi va unga 
usullari bo‘yicha yaqin bo‘lgan Sosoniylar Eroni diplomatiyasining an’analari 
Sharqda gullab yashnadi. g‘arb mamlakatlari va Qurdoba xalifaligi o‘rtasida 
o‘rnatilgan ko‘plab aloqalar orqali, salb yurishlari davomida bo‘lib o‘tgan 
to‘qnashuvlar va muzokaralar orqali Sharqning ta’siri orqada qolgan va 
madaniyatsizroq bo‘lgan g‘arbga o‘tardi. Frank tarixchilari Buyuk Karl va Bag‘dod 
xalifasi Xorun ar-Rashid o‘rtasida elchiliklar bilan o‘zaro almashuvi, bir-biriga 
yuborgan tuhfalar haqida hikoyalar qilishadi. Biroq bu hikoyalarni to‘g‘rirog‘i 
afsonalar qatoriga qo‘shish lozim. Sharq tarixchilari, Abbosiylarning turli 
mamlakatlarga yuborgan ko‘plab elchiliklarni ta’riflab, Buyuk Karl huzuriga 
yuborilgan elchiliklar haqida hech qanday ma’lumotlarni eslab o‘tmaydilar va hattoki 
bunday hukmdorni bilmaydilar. Lekin Sharqdan Franklar davlatiga savdogarlar, 
ayniqsa yahudiylar tez-tez kelib turgan va o‘zlari bilan noyob mollar olib kelgan. Bir 
kuni keltirilgan fil shunchalik katta shov-shuvga sbabchi bo‘ldiki, frank 
solnomalarida uning vafot etgan yili qayd etilgan. Balki Sharq savdogarlarining 
ushbu tashriflari xalifa yuborgan elchiliklar to‘g‘risidagi afsonaga zamin yaratgandir. 
Xalifalik Sharq va G‘arbning barcha mamlakatlari bilan savdo aloqalariga ega 
bo‘lgan. Arab savdogarlari Hindiston Indoneziya Xitoyga dengiz orqali safarlarini 
amalga oshirishgan va bu erlarda musulmon savdogarlarining yirik faktoriyalari 
(savdo-sotiq olib boriladigan manzillar) paydo bo‘lgan. Qizg‘in savdo aloqalari 
shimoliy mamlakatlar bilan ham yo‘lga qo‘yilgan. Arab savdogarlari o‘z mollarini 
Volga daryosi va Boltiq dengizi sohillariga etkazib kelganlar.
943 yilda Gaochandagi uyg‘urlar hukmdori Buxoroda hukmronlik qilgan 
Somoniylar bilan do‘stona aloqalarni o‘rnatdi-ki, bu esa musulmon savdogarlarini 
Xitoyga olib boradigan xavfsiz yo‘l bilan ta’minladi.
Arab savdogarlarining manfaatlari bilan bog‘liq va xalifalik diplomatiyasiga 
oid qiziqarli voqea ro‘y bergan. Ya’ni 921 yilda Bulg‘orlar podshosiga yuborilgan 
elchilik haqida gap yuritiladi. Ushbu elchilik ishtirokchisi Axmad ibn Fadlan amalga 
oshirilgan sayoxat to‘g‘risida qiziqarli esdaliklar qoldirgan. Balvatar o‘g‘li al-Xasan 
ismli Bulg‘orlar podshosi xalifa al-Muqtadirga, islom xatiblarini yuborishni. qal’a 
qurilishiga yordam ko‘rsatishni iltimos qilib, elchilik yuborganligi to‘g‘risidagi 

---

52 
ma’lumotnomalar Axmad ibn Fadlanning esdaliklarida qayd etilgan. Xalifa 
Bulg‘orlar podshosining iltimosiga ijobiy javob qaytargan. Bulg‘or elchiligi bilan 
birgalikda xalifa al-Muxtadirning elchiligi ham yo‘lga chiqqan. Manzilga etgach, 
elchilar xalifaning Bulg‘orlar podshosiga yuborgan nomasini o‘qib eshittirishgan va 
katta izzat bilan qabul qilingan. Shu tarzda ushbu mamlakat bilan diplomatik aloqalar 
o‘rnatilgan. Keyingi yilda bulg‘orlar podshosi islomni qabul qilgan va bu o‘ta muhim 
ahamiyatga ega bo‘lgan, chunki endilikda musulmonlarga tegishli Shimoliy-Sharqiy 
erlar birinchi bor mohir hukmdorlar qo‘li ostida birlashtirilgan. Bu esa chegaradagi 
erlarni xavfsizligini ta’minlashga imkon yaratdi, ularning gullab-yashnashiga olib 
keldi va horijlik savdogarlar uchun kafolatlangan istiqbollarini yuzaga keltirdi. 
daromadlar
IX asrning 60-yillarida Misr amiri Axmad ibn Tulun, o‘z hokimiyatini 
mustahkamlab, faktik jihatdan mustaqil davlatni barpo etdi. Marg‘ibda hokimiyat 
tepasiga kelgan Fotmiylar sulolasi X asrdan boshlab Misrga da’vogarlik qildi. 969 
yilda Fotmiylar qo‘shini Misr poytaxti Fustat shahrini egallashdi, keyin esa butun 
mamlakatni bo‘ysundirishdi. Fotimiylar armiyasining bosh qo‘mondoni Djauxar 
Suriyani zabt etishga qo‘shin yubordi. Fotimiylar qo‘shini Damashqqacha bo‘lgan 
Suriya erlarining bir qismini egallashdi.
1037 yilda Fotimiylar bir necha yillar davomida musulmonlar hududlariga tez-
tez bosqinlar qilib turgan Vizantiya imperatori bilan yarash ahdini tuzishdi. Ushbu 
ahdnomadan foydalanib, fotimiylar Xaleb (Aleppo) shahrini bosib olishdi, bu esa 
ularga butun Suriyani, Antioxiyadan tashqari, bo‘ysundirish imkonini berdi. 
Antioxiya, o‘z navbatida, Vizantiyaliklarga tegishli edi.
XI asrning 60-yillariga kelib fotimiylar imperiyasi deyarli mavjud emasdi. 
Butun mamlakat bo‘ylab o‘zaro kurashlar bo‘lib o‘tardi. Vizantiya Misrga urush 
e’lon qilgandi. Sitsiliya nasroniy istilochilar tomonidan bosib olingan. Ular Afrika 
qirg‘oqlariga ham kelib turgandilar va Aleksandriya shahriga tahdid solgandilar.
Salibchilarning Suriyaga hujumi boshlanishi bilan Fotimiylar saljuqiylar 
hukmdorlarini Quddusdan (Isruslim) haydab chiqara oldilar, biroq “muqaddas 
shaharni” bir yil davomida o‘z qo‘llarida saqlab qoldilar. 1099 yilda Quddus 
salibchilar tomonidan zabt etildi, fotimiylar qo‘shini esa chekindi. Garchand Qohira 
xalifalari Quddus qirolligi bilan tinchlik munosabatlarini saqlab kelgan bo‘lsada, 
baribir ularning ahvoli mustahkam emasdi
Bir necha yillar davomida Fotimiylar Suriyadagi egaliklaridan mahrum 
bo‘ldilar. Salibchilar Misr chegarasidagi eng uzoq nuqtasi Askolonni egallashdi. 1171 
yilda Fotimiylar sulolasi ag‘darildi va Misrda hokimiyat tepasiga mamlyuklar sardori 
Saloxiddin keldi. O‘zaro ichki kurashlar salibchilarga Suriya va Falastinda katta 
hududlarni egallash imkonini berdi. Bu joylarda markazlari Qudduz, Tripoli, Edessa 
va Antioxiya hisoblangan salibchilarning to‘rtta yirik davlatiga asos solindi. Lekin 
ularning hokimiyati mustahkam emasdi. Oqibatda salibchilarning barcha davlatlari 
musulmonlar tomonidan zabt etildi. Ushbu sohada Misr sultoni, Ayyubiylar 
sulolasiga asos solgan, Saloxiddinning ayniqsa omadi keldi.
Ayyubiylar hokimiyati zaiflashgandan so‘ng Misrda hokimiyat tepasiga 
mamlyuklar keldilar. Mamlyuklar sardori Kutuz Misr mustaqilligiga tahdid solgan 

---

53 
mo‘g‘ullarni tor-mor etdi. 1260 yil 3 sentyabrda Falastindagi Ayn-Dalut deb atalgan 
joyda mo‘g‘ullar to‘la mag‘lubiyatga uchradilar, ularning bosh qo‘mondoni asirga 
olindi va qatl qilindi.
Kutuzdan so‘ng hokimiyatni egallagan sulton Beybars (1260-1277 yillar) 
salibchilarning kuchlari qaqshatdi, hamda ularning asosiy shaharlarini tortib oldi. 
Salibchilar qo‘lida faqatgina Tripoli va Akka shaharlari qoldi. Beybars Ismoiliylar – 
assasinlarni ham mag‘lub eta oldi: 1273 yilga kelib assasinlarning oxirgi qal’alari 
unga taslim bo‘ldilar. Beybars Xulagidlarning ashaddiy dushmani - qipchoqlar bilan 
do‘stona munosabatlar o‘rnatdi va shu tariqa mo‘g‘ullar va salibchilar o‘rtasidagi 
ehtimoliy ittifoqning oldini oldi. 1277 yilda Bibars ko‘p sonli armiya to‘pladi, 
Tavrdan o‘tdi va mo‘g‘ullarni mag‘lubiyatga uchratdi. Biroq u o‘z g‘alabasini 
mustahkamlay olmadi va chekinishga majbur bo‘ldi. Chekinish paytida sulton vafot 
etdi.
Beybarsdan so‘ng mamlyuklarning mashhur sultonlaridan biri Kalaun (1279-
1290 yy.) edi. Kalaun Genuya, Sitsiliya, Kastiliya bilan savdo shartnomalarini tuzdi. 
Aleksandriya va qoxira g‘arb va Sharq o‘rtasidagi savdo-sotiqda vositachilik qila 
boshladilar. Misr davlatining ta’siri Nubiya va Yamanga yoyildi. Makka shariflari 
ham Kalaunga itoat etishdi. Bularning hammasi Hindistonga boruvchi savdo 
yo‘llarning xavfsizligini ta’minladiki bu erlarga arab savdogarlari dengiz orqali etib 
kela boshladilar.
XIV asrning boshida mo‘g‘ullar va mamlyuklar bir-biroviga hujumlar 
uyushtirib turdilar. 1303 yilda Damashq yonida mamlyuklar mo‘g‘ullarni uzil-kesil 
tor-mor qildilar va bu jang hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘ldi. 
1323 yilda mo‘g‘ullar va mang‘itlar o‘rtasida tinchlik shartnomasi tuzildi. 
Biroq keyinchalik, Ilxonlar davlati parchalanayotgan paytda, mamlyuklar sultonlari 
qo‘shni davlatni emirayotgan ichki tartibsizliklar va o‘zaro urushlardan foyda 
ko‘rishga intildilar. Ular noiblar va hukmdorlardan dam bir dam ikkinchisini qo‘llab-
quvvatlaganlar, elchiliklarni qabul qilganlar, amaliy yordam haqidakelishib olganlar, 
ammo hech kimga amaliy ko‘mak ko‘rsatmaganlar.
XV asr boshlariga kelib Eron Amir Temur davlatining viloyatlaridan biri edi. 
XV asrning ikkinchi choragida Ardabil shahrida, Janubiy Ozarbayjonda, “Safoviyyo” 
nomli shia mazxabiga mansub merosiy shayxlarning ta’siri kuchaydi. 1494 yilda 
Ardabilning, hamda bo‘ysundirilgan qo‘shni turk kabi qabilalarining shayxi bo‘lgan 
Ismoil Safoviy XVI asrning boshlaridayoq butun janubiy Ozarbayjonni egallab, 1502 
yilda Tabriz shahrini ishg‘ol qildi. Shu davrdan boshlab Ismoil o‘zini Eron shohi deb 
e’lon qildi (1502-1524 yy.). Tabriz Safoviylar Eronining poytaxti bo‘ldi; Armaniston 
va Kurdiston, so‘ngra esa Bog‘dod va Mesopotamiya bo‘ysundirildi. Ismoil davrida 
yuz yildan ko‘proq davom etgan Eron-Turkiya urushlari boshlanib ketdi. Bu urushlar 
XVII asr 30-yillarining oxirigacha davom etdi. Turkiya sultoni Salim I, o‘z 
tomonidan. Kavkaz orti, Kurdiston va Mesopotamiyaga da’vogarlik qildi. Uzoq 
davom etgan urushda (1514-1555) omad goh bir tomonda, goh ikkinchi tomonda 
bo‘ldi va Amasiyada (Kichik Osiyoda joylashgan) sulh tuzilishi bilan yakunlandi. 
Unga ko‘ra Safoviylar Iroqni, g‘arbiy Gruziyani, Arman tog‘lari tizmasi va 
Vaspurakan tog‘laridan janubda joylashgan Armanistonning bir qismini Turkiyaga 

---

54 
topshirdilar. 1590 yilda shoh Abbos I Turklar bilan Stambul tinchlik shartnomasini 
tuzdi va unga binoan Usmoniylar imperiyasi Sharqiy Gruziyani, Sharqiy 
Armanistonni, Kurdistonni, butun Ozarbayjonni (Ardebil va Talishdan tashqari) va 
qisman Luristonni qo‘lga kiritdi. Undan so‘ng Abbos I o‘z armiyasini sharqqa 
yo‘naltirdi, bu erda Shayboniylarni mag‘lub etdi va Nishapur, Mashxad, Xirot va 
Marvni (1597 y.) ishg‘ol etdi.
1602 yilda Abbos I Turkiyaga qarshi qaytadan urush boshladi. O‘n yil 
davomida u Ozarbayjon, Luriston, Kurdistonning bir qismi, Sharqiy Armaniston va 
Sharqiy Gruziyani qaytarib olishga muvaffaq bo‘ldi.
Shu paytda Rossiya va Evropaning boshqa mamlakatlari, Turkiyaga qarshi 
ittifoq tuzishdan manfaatdor bo‘lib, Eronga bir necha bor o‘z elchilarini yuborishgan. 
Safoviylar ham turklarga qarshi kurashishda Evropaliklar bilan ittifoq tuzmoqchi 
bo‘lganlar. Abbos I german imperatori Ispaniya va Portugaliya qiroli, Rim papasi, 
Fransiya, Gollandiya va Rosiya bilan elchiliklar o‘zaro almashuvini amalga oshirgan. 
Odatda elchilar o‘zlari bilan ko‘plab qimmatbaho sovg‘alar olib kelgan. Shuning 
uchun ham elchiliklar almashinuvi o‘ziga xos tashqi savdo shaklini kasb etgan.
Safoviylar zamonida Moskva Rusi bilan muntazam aloqalar o‘rnatilgan. 
Elchiliklar bilan o‘zaro almashuv XV asrning o‘rtalaridan boshlangan. XVI asrning 
50-yillarida Rus davlati Volga bo‘yi erlarini qo‘shib olib va Kaspiy dengizi 
sohillariga chiqib, Eron va Osiyoning boshqa mamlakatlari bilan savdo aloqalarini 
sezilarli darajada kengaytirdi. 1588-1676 yillarda Eronga 20 rus elchiligi yuborildi, 
Erondan Rossiyaga esa 15 ta. Eron savdogarlari Astraxanga etib kelib, bu erda 
doimiy savdo-sotiqni amalga oshirishni boshladilar. Usmoniylar imperiyasiga qarshi 
kurash olib borishga qaratilgan umumiy siyosiy manfaatlar rus-eron savdo-
diplomatik aloqalarining rivojlanishiga ko‘mak berdi.
XVI asrda Fors ko‘rfazida ochiqdan-ochiq bosqinchilik yo‘liga o‘tgan birinchi 
mustamlakachilar portugallar edi. Ular Ormuz orolida joylashgan yirik savdo portini 
ishg‘ol etdilar.
Inglizlarning Moskva kompaniyasining maxfiy agentlari, Volga-Kaspiy 
yo‘lidan foydalanib, shimol orqali Eron va Hindiston bilan savdo-sotiqni 
rivojlantirishga urinardilar.
XVII asrning boshida Angliyaning Ost-Indiya kompaniyasi o‘z vakillarini 
Eronga yubordi.
XVII asrning o‘rtalariga kelib inglizlar bilan muvaffaqiyatli raqobat qiluvchi 
va ko‘pgina imtiyozlarni qo‘lga kiritgan Gollandiyaning Ost-Indiya kompaniyasi 
inglizlarni ikkinchi o‘ringa surib chiqardi.
Salib yurishlari davrida Kichik Osiyoda Rum Sultonligi nomi ostida yashagan 
saljuq turklari davlati XIII asr boshlariga kelib 10 ta amirlikka bo‘linib ketdi. XIII asr 
oxiri-XIV asr boshlarida yangi davlat tashkil bo‘ldi. Unda ko‘chmanchi o‘g‘uzlar 
etakchi rol o‘ynadilar. Dastlabki vaqtlarda Erto‘g‘rul, o‘g‘uz qabilalarining rahbari 
bo‘lib, Vizantiya imperiyasi bilan chegaradosh Sakaryo bo‘yida kichik feodal 
mulkiga (beylikka) egalik qilardi. Erto‘g‘rulning o‘g‘li va taxt vorisi – Usmon (1282-
1326) Vizantiyaga qarshi urush boshladi uning Kichik Osiyodagi mulklarining 
ko‘pchiligini, shu jamladan, Brusu (yoki Bursu) shaharini bosib oldi. Brusu shaharini 

---

55 
Usmon o‘zining poytaxti qilib oldi. Vafotidan biroz burunroq Usmon Kichik 
Osiyodagi boshqa amirliklarni o‘ziga itoat qildirdi.
Vizantiyaning zaiflashib qolganligidan va Bolqon yarim orolidagi boshqa 
davlatlarning parchalanib ketganligidan foydalanib, Usmon turklari XIV asrda 
dastlab Kichik Osiyoda, keyin esa Bolqon yarim orolda ham keng istilochilik 
harakatlarini boshladilar. Usmonning vorisi – Urxon 1331 yilda Nikey shahrini, keyin 
esa Vizantiyaning Kichik Osiyodagi boshqa barcha erlarini bosib olganidan so‘ng, 
Evropada istilolar qilishga kirishdi. 1354 yili Urxon Dardanel bo‘g‘ozining Evropa 
qirg‘og‘idagi Gallipol shahrini bosib oldi. So‘ngra turklar Frakiyaga kirib bordilar. 
Bu viloyat keyingi sulton, ya’ni Murod I zamonida (1359-1389) batamom zabt etildi. 
Murod I 1361 yilda Frakiyaning bosh shahri – Adrianopolni bosib oldi. 1371 yilda 
serblar, bolgarlar valaxlar va vengrlardan iborat koalitsiya (ittifoq) Murodga qarshilik 
ko‘rsatishga urindi. Biroq ittifoqchilar Maritsa daryosi bo‘yidagi jangda engildilar. 
Shundan so‘ng Janubiy Serbiya sulton hokimiyati ostiga o‘tdi. Vizantiya imperatori 
sultonga o‘lpon to‘lovchiga aylandi. 
1389 yil 15 iyunda Kosovo maydonida (Janubiy Serbiya) serblar va ularning 
ittifoqchilari turklarga qarshi hal qiluvchi jangga kirdilar. Serblarning jasorati va 
Murod I-ning o‘ldirilishiga qaramay, turklar g‘alabaga erishdilar. Shundan so‘ng 
Serbiyaning katta qismi Turkiyaga qo‘shib olindi. 
Turkiya davlatining kengayishi Amir Temur tomonidan vaqtinchalik 
to‘xtatildi. 1402 yilda Temur ulkan qo‘shin bilan Kichik Osiyoga kirib keldi. Boyazid 
ham katta harbiy kuchga ega edi, biroq Kichik Osiyodagi turk amirlarining bir qismi 
sultonga xiyonat qildi va Temur tomoniga o‘tib ketdi. Hal qiluvchi jang 1402 yil 28 
iyunda Angor (hozirgi Anqara) shhri yonida bo‘lib o‘tdi va turklar to‘la 
mag‘lubiyatga uchradilar. Boyazid qochish paytida qo‘lga tushdi va tez orada 
asirlikda vafot etdi.
XV asrning 20-yillarida turklar yana qaddilarini rostlab oldilar. Sulton Murod 
II (1421-1451) 20-yillarning boshlarida istilolarni yana qaytadan boshladi. 1422 yilda 
u Konstantinopolni uch marta qamal qilsa-da, ammo uni qo‘lga ololmadi. 1430 yilda 
Solun shahri olinib, uning barcha aholisi qullarga aylantirildi. 
1444 yilda turklarga qarshi yangi salib yurishi uyushtirildi. Unda polyaklar, 
chexlar, vengerlar, nemislar, qisman fransuzlar va boshqa g‘arbiy evropalik ritsarlar 
qatnashgan edi. Varna yonidagi jangda (1444 yil 10 noyabr) ritsarlar tor-mor etildi. 
Shuning o‘zi bilan Konstantinopolning halokati oldindan muqarrar qilib qo‘yildi. 
Konstantinopol 1453 yil 29 mayda quladi. So‘nggi Vizantiya imperatori Konstantin 
XI (1448-1453) edi. Sulton Murod II-ning taxt vorisi – sulton Muhammad (Mexmed 
II) (1451-1481) Konstantinopolni zabt etdi. 
Muhammad (Mexmed II) 50-60 yillarda Bolqon yarim orolida Dunay 
bo‘yidagi Serbiyani, Bosniyani, Gersegovinani va Albaniyani zabt etdi. Bolqon yarim 
oroliga qo‘shni bo‘lgan Valaxiya vassal sifatida qaram qilib qo‘yildi. 70-yillarning 
o‘rtalarida turklar Qrimni va Tanu (Azov) shahrini bosib oldilar. Taxminan Shu 
paytning o‘zida Kichik Osiyoda Trapezund shahri, deyarli butun Anatoliya to Frot 
daryosigacha istilo qilindi. Biroq Muhammad (Mexmed II) ikki marta 
muvaffaqiyatsizikka ham uchradi: u Belgradni ishg‘ol qila olmadi, turklar uni 1456 

---

56 
yilda qamal qilgan bo‘lsalar-da, maqsadlariga erisha olmadilar; shuningdek Rodos 
orolini ham zabt eta olmadilar (1480 y.). 
Muhammad (Mexmed) II-ning nabirasi Salim I zamonida (1512-1520) 
turklarning istilolari yana boshlandi. Salim Eronga qarshi olib borgan g‘olibona 
urushi natijasida Kavkaz orti mamlakatlaridan Ozarbayjonni, Armanistonning, 
Gruziyaning bir qismini. Dog‘iston va Kurdistonni istilo qildi. Keyin esa Suriya va 
Misrni bosib oldi (1517 y.). So‘ngra, butun islom dunyosining boshchisi sifatida 
o‘ziga xalifa unvonini oldi. Krit, Kipr va O‘rta er dengizidagi erlarin o‘z qo‘lida 
saqlab qolish uchun Venetsiya Turkiya sultoniga har yili katta hiroj to‘lab turishga 
majbur edi.
Sulton 
Sulaymon 
I 
Qonuniy 
zamonida 
(1520-1566) 
Usmoniylar 
imperiyasining qudrati o‘ta yuksak darajaga etdi. Sulaymon hukmronligining 
boshlaridayoq Belgrad va Rodosni egalladi. Shundan so‘ng u 1526 yilda Moxach 
yonida katta g‘alabaga erishdi, Bu erda turklar, chexlar va vengerlarning birlashgan 
armiyasini mag‘lubiyatga uchratdilar. Vengriyaning kattagina qismi Turkiyaning 
viloyati bo‘lib qoldi. Valaxiya va Moldaviya Portaga hiroj to‘laydigan davlatlarga, 
unga har yili juda ko‘plab pul to‘lab turadigan va mustaqil tashqi siyosat yuritish 
huquqidan mahrum etilgan va vassal knyazliklariga uzil-kesil aylantirilgan edi.
1529 yilda Sulaymon Venani qamal qildi, lekin uni ishg‘ol eta olmadi. Eronga 
qarshi yana boshlanib ketgan urushda Sulaymon Bag‘dod bilan birga 
Mesopotamiyani istilo qildi. Shu bilan bir paytda turklar Shimoliy Afrika bo‘ylab 
g‘arbga tomon siljib bordilar. Ular Tripoli va Jazoirni zabt etdilar. Sulaymon davrida 
Arabiston ham turklar tomonidan bosib olindi.
Turkiya XVI asr xalqaro xayotida ko‘zga ko‘rinarli rol o‘ynagan. Turklar 
ko‘plab davlatlar bilan qizg‘in diplomatik va savdo aloqalariga ega edilar. Ushbu 
davlatlar qatorida Venetsiya, Genuya, Vengriya, Eron, Avstriya, Polsha, Rossiyani 
ta’kidlab o‘tsa bo‘ladi.
Avstriya va Ispaniyada hukmronlik qilgan Gabsburglarga qarshi uzoq davom 
etgan shiddatli kurash Turkiyani Fransiya bilan yaqinlashtirdi. Fransiya qiroli 
Fransisk I Sulaymon bilan rasmiy suratda Gabsburglarga qarshi ittifoq tuzdi. 1529 
yilda Sulaymonning Avstriyaga qarshi qilgan yurishi Gabsburglar va Valua sulolalari 
o‘rtasidagi “katta urush”ning bir bo‘g‘ini edi.
Gabsburglar imperiyasi va uning ittifoqchisi – Rim papasi tomonidan odatda 
qo‘llab-quvvatlangan Venetsiya va Genuyaga qarshi Turkiyaning kurash olib 
borishiga Fransiya hayrixohlik qilgan. Fransiyaning Shimoliy Italiyadagi harbiy 
muvaffaqiyatsizliklari Fransiya-Turkiya yaqinlashuvining tezlashishiga jiddiy sabab 
bo‘ldi. Avstriya va uning ittifoqchilariga qarshi kurashda fransuzlarning ko‘magini 
olishga niyat qilgan sulton Sulaymon I Fransiyalik savdogarlarga sezilarli imtiyozlar 
berdi. Fransiya va Turkiya o‘rtasida 1535 yilda tuzilgan “Tinchlik, do‘stlik va savdo 
to‘g‘risidagi shartnoma” dastlabki “kapitulyasiya” (lotincha “kapitul”- modda, band, 
paragraf) nomi bilan keng miqyosda ma’lum bo‘ldi.
Kapitulyasiyalarning bitimlardan farqi shunda ediki, ular o‘zaro foyda va yon 
berishlarga asoslanmasdilar. Kapitulyasiyalar – bu bir tomondan in’om etilgan 
imtiyozlar bo‘lib, ular muayyan hukumat tomonidan xohlagan paytda bekor qilinishi 

---

57 
mumkin edi. 1535 yil kapitulyasiyasiga ko‘ra Turkiyada fransuz savdosi uchun 
alohida imtiyozli tartib yaratildi. unga binoan fransuz savdogarlariga turk suvlarida 
bemalol qatnash, Turkiyaning barcha portlaridan, ozgina (5 foiz) boj to‘lash sharti 
bilan bemalol savdo qilish huquqi berildi.
1580 yilda o‘zining Levant savdo kompaniyasini tashkil etish huquqini 
Angliya ham qo‘lga kiritdi va Fransiya kabi imtiyozlarga erishdi.
Muhammad (Mexmed II) zamonida Qrim xoni vositachiligida, Moskva davlati 
bilan aloqalarni o‘rnatishga dastlabki urinishlar qilindi. 1493 yilda Rossiyaga 
yuborilgan birinchi turk elchiligi Polsha-Litva ma’murlari tomonidan ushlab qolindi 
va Moskvaga etib bormadi. 1497 yilda Turkiyaga Mixail Pleщeev boshchiligida 
elchilik yuborildi va Azov va Kafa orqali qora dengiz havzasida amalga oshiriladigan 
rus savdosini tartibga solish masalasi turk ma’murlari oldiga qo‘yildi. Chunki, 
mahalliy turk ma’murlari ushbu shaharlarda rus savdogarlariga to‘sqinlik qilardi.
Ikki yildan so‘ng Turkiyaga yuborilgan yana bir elchi axillikda yashash va turk 
erlarida rus savdogarlari uchun oddiy sharoitlar yaratishga sultonning roziligini 
olishga erishdi. Hech qanday siyosiy yoki hududiy masalalarni na Rossiya na Turkiya 
ko‘tarib chiqmadi. Ammo 1514 yili sulton Salim I-ning o‘sha paytda Moskvada 
bo‘lgan sobiq qozon xoni Abdullatifni Qrimga qo‘yib yuborish iltimosi bilan ruslarga 
murojaat qilishi uning Qozon xonligi ishlariga aralashish niyati borligidan dalolat 
berardi. Shu davrdan boshlab Moskva elchilari Azov turklarning chegaradagi rus 
erlariga qilgan hujumlari to‘g‘risida Sultonga bir necha bor shikoyat qilganlar. 
Astraxan va qozon xonliklarining, hamda Kaberdin xalqining Rossiya tarkibiga 
kiritilishidan so‘ng qo‘shnilar o‘rtasidagi munosabatlar sezilarli darajada 
murakkablashdi.
1569 yilda turklar Astraxonni kuch bilan bosib olmoqchi bo‘ldilar. Ammo bu 
urinish muvaffaqiyatsizlik bilan yakunlandi. Livoniya urushida band bo‘lgan Rossiya 
Turkiya bilan nizoni chuqurlashtirmoqchi emasdi va shuning uchun Ivan IV tinchlik 
muzokaralarini olib borish maqsadida o‘z vakillarini sulton huzuriga yubordi. 
Shundan so‘ng deyarli 70 yil davomida Usmoniylar imperiyasi va Rossiya o‘rtasida 
yirik harbiy to‘qnashuvlar bo‘lmadi.
Turklar bilan ruslar o‘rtasida ikkinchi marta jiddiy to‘qnashuv XVII asrning 
30-yillari oxiri va 40-yillarning boshida bo‘lgandi. Bu vaqtda Zaparoje kazaklari 
Azovni (1637 yil) ishg‘ol qilib, uni bir necha yil davomida o‘z qo‘llarida tutib 
turdilar (“Azovda o‘tirish”). Kazaklar yordam so‘rab Moskva podshosiga murojaat 
qildilar. Biroq Moskva davlati, moliyaviy inqirozni boshidan kechirayotganligi va 
Polsha qiroli bilan kurash tugamaganligidan, Turkiyaga qarshi katta urush olib borish 
rejasidan voz kechishga majbur bo‘ldi. Podsho Mixail Fyodorovich kazaklarga 
Azovni bo‘shatishni buyurdi (1643 yil). Lekin shunga qaramay, kazaklarning Qrim 
va Turkiyaga qarshi kurashi XVII asr oxirigacha davom etdi.
Turklarning evropaliklardan birinchi marta mag‘lub bo‘lishi 1571 yilda 
Lepanto yonida ro‘y berdi. Bu erda turklarning ulkan floti Ispaniya, Venetsiya va 
Rim papasining birlashgan floti tomonidan tor-mor qilindi (Filipp II-ning ukasi- 
shahzoda Don-Xuan Avstriyskiy birlashgan flotga boshchilik qildi). To‘g‘ri, bundan 
keyin Turkiya venetsiyaliklardan Kipr orolini tortib olgan edi. Biroq bu mag‘lubiyat 

---

58 
mamlakatning ichki ahvoliga qattiq ta’sir qildi. 70-80 va 90-yillarda Turkiya keskin 
ijtimoiy-iqtisodiy inqirozni boshdan kechirdi. 1606 yilda Sitvatorokda imzolangan 
tinchlik shartnomasi Avstriya-Turkiya urushiga yakun yasadi. Ushbu shartnomaga 
binoan Avstriya-Turkiyaga 1547 yildan boshlab o‘ttiz ming dukat miqdorida to‘lab 
kelayotgan har yillik hirojdan ozod bo‘ldi. Bundan tashqari. Turkiya birinchi marta 
tinchlik shartnomasida nasroniy davlatni o‘ziga teng tomon deb e’tirof etishi lozim 
edi. Bir necha yillardan so‘ng Avstriya o‘z fuqarolari uchun savdo sohasida sezilarli 
imtiyozlar berilishiga erishdi.
Turkiya, Evropa davlatlari o‘rtasidagi ziddiyatlardan foydalanishga urinib, 
Angliya va Gollandiyaga muhim iqtisodiy va siyosiy imtiyozlarni taqdim etdi. XVII 
asrning birinchi yarmida ushbu mamlakatlar uchun “kapitulyasiyalar” bir necha bor 
yangilanib, chet ellik savdogarlarning Turkiyada savdo qilish huquqlari kengaytirildi. 
Usmoniylar imperiyasi hukmdorlari savdo imtiyozlari evaziga o‘zining istilochilik 
rejalarini amalga oshirish davrida Evropa davlatlarining qo‘llab-quvvatlashiga 
erishmoqchi edilar.
Turkiya Eronga qarshi uzoq muddat davomida kurash olib bordi. XVII asr 
boshlarida Eron shohi Abbos I Kavkaz ortining katta qismini, Bog‘dod bilan birga 
butun Iroqni turklardan tortib oldi. Ammo tez orada turklar sultoni Murod IV harbiy 
harakatlar boshladi. To‘rt yillik urushlardan so‘ng Qasri- SHirinda tinchlik 
shartnomasi imzolandi (1639 yil). Unga binoan Iroq (Bog‘dod bilan birga) Turkiyaga 
qaytarildi; bundan tashqari g‘arbiy Gruziya, g‘arbiy Armaniston va Kurdistonning bir 
qismi turklar qo‘lida qoldi. Eron va Turkiya o‘rtasidagi ushbu chegara keyinchalik 
deyarli o‘zgarmadi.
Turkiya, Eronga qarshi urush bilan bir vaqtda Evropada Polshaga qarshi harbiy 
harakatlar olib bordi. Ukrain erlari uchun tortishuv ushbu nizoga sabab bo‘lgandi. 
1620 yilda turklar, polyaklar qo‘shinini tor-mor etib, Ukrainaga bostirib kirdilar. 
Zaporoje kazaklarining mardligi va jasorati tufayli Xotin yonidagi jangda (1621 yil) 
turklar mag‘lub bo‘ldilar. Biroq turklarning Polshaga qarshi bosimi pasaymadi va 
ular Ukrainaga hujumini kengaytirib bordilar.
XVII asrning birinchi yarmida rus hukumati, umumiy raqib – Polshaga qarshi 
ittifoq tuzish imkonini hisobga olib, Turkiya bilan tinchlik munosabatlarini tutib 
turishga intildi.
XVII asr 50-yillarning boshlaridan Rossiya-Turkiya munosabatlari Bogdan 
Xmelnitskiyning harakatlari bilan bog‘liq bo‘lgan yangi bosqichga o‘tdi. Turkiyaning 
ushbu nizoga aralashuvi Rossiya bilan urushga olib keldi. Harbiy qudratning 
pasayishi shubhasiz Usmoniylar imperiyasining tashqi siyosiy zaiflashuvi bilan 
birgalikda bo‘lib o‘tdi.