A. X. Sulliyev, I. M. Bedritskiy, O. T. Boltayev

Mumsimon dielektriklar

Mumsimon dielektriklar kristall tuzilishi jihatidan qatron va bitumlardan farq qilib, qattiq holatdan suyuq holatga o’tishda o’zining aniq haroratiga egadir. Bu materiallardan elektr izolyatsiyasida shimiluvchi va quyiluvchi moddalar sifatida foydalaniladi. Ulardan foydalanilganda kondensator va boshqa elektr asboblarining konstruksiyalarini soddalashtirish imkoni yaratiladi.

Mumsimon dielektriklar namga chidamli bo’lgani sababli, ular qo’llanilgan konstruksiyalarni zichlash (germetizatsiyalash) talab etilmaydi. Mazkur dielektriklarning asosiy kamchiligi qotishda ular hajmiy kirishishining nisbatan yuqoriligidir (15-20%).

Qutblilik darajasi bo’yicha mumsimon dielektriklar uch guruhga bo’linadi: 1) qutbsiz (parafin, serezin); 2) qisman qutbli (polietilen, poliizobutilen); 3) qutbli (olevaks).

Polietilen va poliizobutilen mumi yuqori kuchlanishli kabelning qog’oz izolyatsiyasini shimdirishda qo’llaniladi. Ular oq yoki kul rang, solishtirma hajmiy qarshiligi yuqori (= 10¹⁴ Om∙m) dielektriklardir. Polietilen mumi shimiluvchi kabel moylari (MN-3, MN-5) tarkibida kanifol bilan birgalikda, poliizobutilen mumi esa MN-4 navli shimiluvchi moy tarkibida qo’llaniladi.

Parafin rangsiz, hidsiz, kristall strukturali mumsimon modda bo’lib, benzol, neft moylari, benzin va efirda yaxshi eriydi. Parafin parafinli neft distillatini qayta ishlash orqali olinadi. Parafinning bir nechta turi bo’lib, ular bir-biridan erish harorati bilan farq qiladi. Parafinning erish harorati qancha yuqori bo’lsa, uning sifati shuncha yaxshi hisoblanadi. Parafinning zichligi 850-900 kg/m³, erish harorati 50-62C, dielektrik xossalari: _r = 2,1-2,2; tgδ = 0,0003-0,0007; =10¹³- 10¹⁵ Om∙m; _s =10¹⁵-10¹⁶ Om∙m; E_m=20-30MV/m. Sifatli tozalangan parafin navi B₁-B₄ o’rtacha tozalikdagisi T, C va tozalanmagani H_c, H_b harflari orqali belgilanadi. Parafin kondensator izolyatsiyasini shimdirishda, uning serezin bilan aralashmasi esa sim va kabel o’ramlarida ishlatiladi.¹⁰¹

Serezin neft mahsulotlaridan olinib, dielektrik xususiyatlari jihatidan parafindan ustun turadi. Serezinning erish harorati 65-85C, undan qayishqoq yupqa qoplama olish mumkin. Serezin kabel sanoatida rezina mahsulotlari tayyorlashda (rezinaning yorug’lik nuriga chidamliligini oshiradi) ishlatiladi.

Sintetik serezin och sariq rangli kristall strukturali modda bo’lib, qog’oz slyuda izolyatsiyali kondensatorlar tayyorlashda ishlatiladi.

Vazelin - qattiq va suyuq uglevodorodlar aralashmasidan tashkil topgan quyuq moddadir. Uning dielektrik xossalari quyidagicha: _r = 0,0002;  = 5∙10¹² Om∙m; E_m =20 MV/m. Vazelin kondensatorlarni to’latishda yoki ularning qog’ozli izolyatsiya tasmalarini shimdirishda ishlatiladi.

Olevaks - kanakunjut moyini gidrogeneratsiya qilish usuli orqali olinadigan yaxshi dielektrik xossali moddadir. Olevaksning dielektrik singdiruvchanligi yuqori bo’lganligi sababli, undan kondensatorlar sig’imini oshirishda foydalaniladi.

¹⁰¹ Bijay_Kumar Sharma., Electrical and Electronic Materials Science./ - OpenStaxCNX,/ Indiya – 2014, 65-bet.

26.