A. X. Sulliyev, I. M. Bedritskiy, O. T. Boltayev

Amorf va kristall jismlar haqida ma’lumot

Tabiatda uchraydigan kristallar har xil nuqsonlardan ham bо‘lmagani uchun, ulardan bevosita biror fizikaviy asbob tayyorlashda foydalanish mumkin emas. Texnikada ulardan mavjud nuqsonlarni hisobga olmasa bо‘ladigan darajada
kamaytirib ba’zi hollarda esa ma’lum nuqsonlarning miqdorini maqsadga muvofiq ravishda kо‘paytirib foydalaniladi.
Yarim о‘tkazgichlar - fizikasining rivojlanishi va kristall jismlardan turli asboblar tranzistorlar, fotoelementlar tо‘g‘irlagichlar va boshqalarining tayyorlanishi yarim о‘tkazgich kristallar fizikasini chuqurroq о‘rganishni taqozo qiladi. Sof kristallarni olish va ulardan amalda foydalanish xozirgi zamon texnikasining asosiy vazifalaridan biri bо‘lib qolmoqda. Shu sababdan biron-bir yangi topilmani masalan meteorit yoki boshka narsani aniqlash albatta zarur bо‘ladi, buni ba’zi bir yо‘llari mavjuddir.¹¹

1. 
   b)
   

1.18-rasm. Kristall va amorf jismlar
Rus olimi Federov bunda ancha yillar ilgari xattoki rentgent struktura analizi topilmasidan oldin u har-xil qattiq jism panjaralaridagi zarralarini joylashishini tushuntirib bergan va xisoblab chiqqan bular asosan kristall panjara atomini o’lchamiga va elektronning konfiguratsiyasiga va tashqi elektron kavagiga bog’liq bо‘ladi (1.18-rasm). Bizga ma’lumki jism faqat qattiq kristall holatida bо‘lsa yuqori tartibli yaqin hamda uzoqdagi zarrachalarni joylashishi kimyoviy bog‘lanishi bo’yicha farq qiladi.




¹¹ T.K. Basak. Electrical engineering materials. New Age Intenational, Nil edition. USA, 2009. 15-bet

2. Qattiq jismlarni texnikada tutgan о‘rni

Biz aytib о‘tganimizdek, qattiq jismlar - kristallini mohiyati shundaki atom va boshqa mayda zarrachalarning tartibli va ketma-ket joylashishiga aytiladi, bunga shunday misol kilsa bо‘ladi ya’ni eniga xam bо‘yiga ham bir xil joylashishi kо‘zda tutiladi (1.19-rasm). Bunga yana xuddi teskari bо‘ladigan bog‘lanishi tushunchasidan amorf jismlar tushuniladi ulardan boglanish boshqacha bо‘ladi ya’ni yaqindagi joylashuv saqlanib qolgan uzoqdagi bog‘lanish esa buzilgan bо‘ladi.¹²

1. 
   b)
   

1.19-rasm. Qattiq jism kristallarining joylashishi
Tartibli yoki tartibsiz joylashishi - yuqori molekulasi-polimer metallarda kuzatish mumkin. Agarda yana meteorit haqida gapiradigan bо‘lsak, asosiy aniqlash yо‘llaridan ba’zilari, rentgent strukturasi, ionlar bilan bombardimon qilish,

a) b) c) 1.20-rasm. Qattiq jismlarning energetikada qo’llanilishi




¹² Callister,William D., Materials science and engineering: an introduction, 7th ed.p.cm/ - Printed in the United States of America/ John Wiley & Sons, Inc.- 2007. 8-bet.
yana eng asosiysi begona atomni kirgizish bundan maqsad о‘sha topilma ichida bor moddalar hakida bilishdir (1.20-rasm).
Jismlarda defektlar hosil kilishimiz uchun materialni fizik xususiyatini juda yaxshi bilishimiz kerak bо‘ladi, buni hosil qilishdan asosiy maqsad texnikada turli xildagi har xil material va asbob uskunalarni tayyorlashda qо‘l keladi yana eng asosiysi begona atomni kirgizish bundan maqsad о‘sha topilma ichida bor moddalar hakida bilishdir (1.21-rasm).
Shu yerda yanaqattiq jismlar kristall panjara defektiga, kristall panjarani elektrostatik maydonda buzilishiga aytiladi, sabab har xil begona atomlar, primislar, dislokatsiya, termik va boshkalar misol bо‘ladi.¹³

a) b) c) 1.21-rasm. Materialning fizik xossalari

2.