А. Туркманов бухгалтерия ҳисoби

5.6.ТМЗлар соф сотиш қиймати.


Соф сотиш қиймати – товар сотилишининг тахминий қийматидан товарларни сотиш олдидан тайёрлаш ва уни сотиш харажатларининг айирмасидир.
Товар-моддий захиралари соф сотиш қийматигача қуйидаги усуллар асосида қисман ҳисобдан чиқарилади:

2. 
   Моддалар бўйича усул – бунда товар-моддий захираларининг ҳар бир тури баҳоланади;
   
3. 
   Асосий товар гуруҳларининг усули – бунда товар-моддий захираларининг гуруҳ имтиёзи баҳоланади;
   
4. 
   Захираларнинг умумий даражаси усули – бунда ҳамма товар-моддий захиралари баҳоланади.
   

5.7. Материаллардан фойдаланишни назорат қилиш ва инвентаризациядан ўтказиш.

ТМЗ ларнинг инвентаризация қилиш ва натижаларини бухгалтерия ҳисоби ёзувларида акс эттириш.

Корхоналарнинг бухгалтерия ҳисоби ва ҳисоботи маълумотларининг тўғрилиги уларнинг ишлаб чиқариш заҳиралари инвентаризация қилиш билан тасдиқланади. Ишлаб чиқариш заҳираларини инвентаризация қилиш «Инвентаризацияни ташкил этиш ва ўтказиш» номли 19-сон БҲМА ва «Товар-моддий заҳиралар» номли 4-сон БҲМАлар билан тартибга солинади.
Инвентаризациядан кўзланган асосий мақсад - ишлаб чиқариш заҳираларининг натура ва қиймат кўринишида амалда мавжуд эканлигини аниқлашдан иборат. Инвентаризация қилиш натижасида бойликларнинг тўғри сақланиши ва берилиши, тарози ва ўлчов асбобларининг ҳолати, ҳисоб юритиш тартиби ва бошқалар текширилади.
Ишлаб чиқариш заҳираларини инвентаризация қилиш бир йилда камида бир марта молиявий ҳисоботни тузишдан олдин, лекин ҳисобот йилининг 1 октябридан кейин амалга оширилади. Бундан ташқари, ишлаб чиқариш заҳираларининг сақланишини, уларни сақлаш шарт-шароитларини ва омборда ҳисобга олиш аҳволини назорат қилиш учун инвентаризациялар ўртасидаги даврда мунтазам текширишлар ва материалларни танлаб инвентаризациялаш ўтказилиши керак.
Қуйидаги ҳолатларда инвентаризация муддатидан олдин ўтказилиши шарт:

• 
  корхона мол-мулкини ижарага бериш, сотиб олиш, сотиш, шунингдек давлат корхонасини акциядорлик жамиятига айлантириш чоғида;
  
• 
  товар-моддий бойликлар қайта баҳоланганида;
  
• 
  моддий жавобгар шахс ўзгарганида;
  
• 
  талон-тарож қилиш ёки суиистеъмол қилиш, шунингдек бойликларнинг бузилиши билан боғлиқ фактлар аниқланганида;
  
• 
  ёнғинёки табиий офатлар содир бўлганида;
  
• 
  корхона тугатилаётганида тугатиш балансини тузиш олдидан ва бошқа ҳолларда.
  

Текшириш кўламига кўра инвентаризация ёппасига ёки танлаб ўтказиладиган, ўтказиш вақти бўйича режалаштирилган ёки тўсатдан ўтказиладиган инвентаризацияларга бўлиниши мумкин.
Инвентаризацияни ўтказишга корхона раҳбари ва бош бухгалтери раҳбарлик қилади. Ишлаб чиқариш заҳираларини инвентаризация қилиш инвентаризация қилувчи ишчи комиссиялар томонидан моддий жавобгар шахс иштирокида амалга оширилади.
Инвентарлаш даврида моддий бойликларнинг мавжудлиги тарозида тортиш, ўлчаш усули билан аниқланади ва рўйхатда расмийлаштирилади. Рўйхатни моддий жавобгар шахс имзолайди.
Инвентаризация қилиш натижасида материаллар бўйича ҳужжатлардаги маълумотлар ва ҳақиқий қолдиқлар орасидаги фарқ солиштирув қайдномасида расмийлаштирилади.
Ишлаб чиқариш заҳираларини инвентаризация қилиш натижасида аниқланган ҳақиқий мавжуд мулк ва бухгалтерия ҳисоби маълумотлари ўртасидаги тафовутлар қуйидагича акс эттирилади:
Масалан, «Бобур» ҳиссадорлик жамиятида ҳисобот йилида 24000 сўмлик материал камомади аниқланди ва у айбдор шахс топилмаганлиги сабабли давр харажатларига ўтказилди. Ушбу муомалаларга ҳисобда қуйидагича проводка берилади:

• 
  Инвентаризация натижасида камомад аниқланди:
  

Д-т 5910-«Камомадлар ва қимматликларни шикастлашдан талофатлар» - 24000 сўм
К-т 1010-«Хом-ашё ва материаллар» - 24000 сўм.

• 
  Камомад суммаси давр харажатларига ўтказилди:
  

Д-т 9430-«Бошқа операцион харажатлар» - 24000 сўм
К-т 5910-«Камомадлар ва қимматликларни шикастлашдан талофатлар» - 24000 сўм.
Корхона айбдор шахслардан камомадни ҳақиқий нархда эмас, балки ҳозирги даврдаги бозор нархларида ундириш ҳуқуқига эга. Масалан, корхона омборида 5000 сўмлик материал камомади аниқланди ва 8000 сўм қийматда айбдор шахсдан ундириб олинди. Ушбу муомалаларга ҳисобда проводка берилади:

• 
  Инвентаризация натижасида камомад аниқланди;
  

Д-т 5910-«Камомадлар ва қимматликларни шикастлашдан талофатлар» - 5000 сўм
К-т 1010-«Хом-ашё ва материаллар» - 5000 сўм.

• 
  Моддий жавобгар шахсдан ушлаб қолинадиган сумма;
  

Д-т 4730-«Ходимларнинг моддий зарарни қоплаш бўйича қарзлари» - 8000 сўм.
К-т 5910-«Камомадлар ва қимматликларни шикастлашдан талофатлар» - 8000 сўм

• 
  Моддий бойликларни ундиришдан даромад аниқланди-(8000-5000)=3000 сўм;
  

Д-т 5910-«Камомадлар ва қимматликларни шикастлашдан талофатлар» - 3000 сўм
К-т 9390-«Бошқа операцион даромадлар» - 3000 сўм.
Ишлаб чиқариш заҳираларининг қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда тасдиқланган меъёрлар доирасида табиий камайиши, корхона раҳбари кўрсатмаси бўйича тегишли равишда ишлаб чиқариш харажатларига ўтказилади.
Айбдорлари аниқланмаган ўғирликлар бўйича кўрилган зарарлар фойда солиғи бўйича солиққа тортиладиган базага “Харажатлар таркиби тўғрисидаги”Низомга биноан киритилади.
Ишлаб чиқариш заҳираларини инвентаризация қилиш натижасида ортиқча мол-мулк мавжудлиги аниқланса, у молиявий натижаларга кирим қилинади:
Д-т 1010-«Хом-ашё ва материаллар»
К-т 9390-«Бошқа операцион даромадлар».