A toshmatov, sh sh. Magzumova

В В К 56.14я73
NAp/.ANGA . ft/LA T
UNIVERSfT П
Ahborot-resurs .. arkazl
ISBN 978-9943-13-072-2 
© «IQTISOD-MOLIYA*, 2008
© Toshmatov B .A , Magzumova Sh.Sh., 2008

---

PSIX IA T R IY A D A O LIY M A ’L U M O T L I
H A M S H IR A FAOLIYATI
I. KIRISH
Psixiatriya insonning ruhiy faoliyatidagi o ‘zgarishlami, ularni oldini 
olish va davolash masalalarini o'rganadi. «Psixiatriya» atamasi, aslida, 
grekcha «psixe» — ruh va «iatre* — «davolayman» so‘zlaridan tuzilgan 
bo‘lib, tana va ruhni alohida davolash va o‘rganish mumkin deb hisoblangan 
davrlardan buyon qo‘llaniladi.
R uhiy kasalliklar boshqa xastaliklar singari, insoniyat paydo 
bo'lganidan buyon mavjud.
Psixiatriya fan sifatida XVIII asr oxirlarida, psixiatriya bo'yicha 
dastlabki ilmiy ishlar paydo bo‘Igan va ruhiy kasalliklar bosh miya 
kasalliklari sifatida qarala boshlagan vaqtdan rivojlana boshladi. Psixiatriyaning 
fan sifatida rivojlanishiga F.Pinel, J.Eskirol, E.Bleyler, E.Krepelin, 
A.Mayyor, I.P. Pavlov, I.M. Sechenov, I.M. Balinskiy, I.P. Merjeyevskiy, 
V.M. Bexterev, S.S. Korsakov, V.X. Kandinskiy, V.P. Serbskiy, P.V. 
Gannushkin, I.V. Kashchenko, shuningdek, vatanimizning Abu Ali ibn 
Sino, Kannabix Yu.V., Preobrajenskiy S.A., Trapeznikov A.V., Blinovskiy 
Yu.A., Blankfeld A.E., Afanasyev D.V., D etengoff F.F., Alimov X.A 
kabi fan namoyandalari o ‘zlarining katta hissalarini qo‘shganlar.
Psixiatriya — jamiyatdagi hukm ron mafkuraviy qarashlar o ‘z ta ’sirini 
o ‘tkazuvchi fan hisoblanadi.
Oxiigi ikki yuz yil davomida psixiatriya fan sifatida sezilarli rivojlandi. 
Psixiatriyaning taraqqiyoti natijasida uning alohida tarmoqlari shakllandi: 
bolalar yoshidagi ruhiy buzilishlami o ‘rganuvchi — bolalar psixiatriyasi; 
haibiy psixiatriya ekspeitizasi masalalarini o ‘iganuvchi — haibiy psixiatriya; 
sud psixiatriya ekspeitizasi muammolari, ruhiy bemorlarning shuursizlik 
va aqli norasolik masalalari bilan shug‘ullanuvchi sud psixiatriyasi; ruhiy 
buzilishlarda mehnatga layoqat, nogironlami ishga joylashtirish masalalarini 
o ‘ rganuvchi-mehnat psixiatriya ekspertizasi; kasallanishlardagi statistik 
tadqiqotlami amalga oshiruvchi psixiatriya yordami va ruhiy kasalliklarning 
oldini olish bilan shug‘ullanuvchi tashkiliy psixiatriya; ruhiy kasalliklarning 
oldini olish va aholining ruhiy sog‘lig‘ini mustahkamlash masalalarini 
o'rganish bilan shug‘ullanadigan — psixogigiyena.

---

Psixiatriya ruhiy kasalliklaming sim ptom larini, ularning asosiy 
sabablarini, um um iy kelib chiqish sharoitlarini o'rganuvchi — um umiy 
psixopatologiya va alohida ruhiy kasalliklar ustida izlanuvchi — xususiy 
psixiatriyaga b o ‘linadi. Psixiatriyaning vazifalari ju d a xilm a-xil: 
patogenezning murakkab mexanizmlari ustida izlanish; ruhiy va unga 
chegaradosh kasalliklar simptomotologiyasi, sabablarini aniqlash; u yoki 
bu patologik ko'rinishlar orasidagi o'zaro tipik bog'liqliklarni o 'm a ­
tish; kasallik oqibatlarini aniqlash, davolash va profilaktika usullarini qayta 
ishlash va mukammallashtirish.
Jamiyatning hamshiralik ishida mutaxassislar tayyorlashning ko'p 
darajali tizimini yaratish zamriyati to'g'risidagi ijtimoiy talablari oliy 
hamshira ta’limotining rivojlanishiga sabab bo'lmoqda. Oliy m a’lumotli 
hamshiralaiga bo'lgan ehtiyoj kuchaydi — yaqin kelajakda ayrim lavozimlar, 
masalan, katta tibbiyot hamshirasi lavozimini faqat oliy m a’lumotli 
hamshira egallashi mumkin. Tibbiyot hamshirasining tashkilotchi sifatidagi 
mavqeyi ham sezilarli o'sdi, bunga sabab tibbiyot yordamining yangi 
shakllari rivojlanmoqda: hamshiralik parvarishi uylari, xospislar, oilaviy 
shifokor amaliyotchisi va h.k. Shuning uchun o'quv jarayoni hamshiralik 
tashxisini qo'yish, hamshiralik faoliyatini, qabul qilingandan boshlab 
to statsionardan chiqqunga qadar hamshiralik kuzatuvini amalga oshirish, 
ham shiralik faoliyatini boshqarish va nazorat qilishni o'rgatishga 
yo'naltirilgan bo'lishi kerak. Bunda alohida fanlar bo'yicha olinayotgan 
bilim lar psixolog-pedagogik va adm inistrativ-boshqaruv ko'nikm a, 
mahoratlarining shakllanishi bilan umumlashishi zarur.
O liy m a ’lu m o tli h a m sh ira b a rc h a tibbiy ja m o a d ag i o 'z a ro
munosabatlaming asosi hisoblanadi. U shifokorning barcha tavsiyalarini 
am alga oshiradi va davolash-tashxisot jaray o nining bajarilishini 
tash k illa sh tira d i. Oliy m a ’lu m o tli h am sh ira shifo k o rn in g bosh 
yordamchisi, davolash-tashxisot jarayonining ijro etuvchisi hisoblanib, 
u in d iv id u a l- s h a x s iy y o n d a s h u v , d e o n to lo g iy a ta m o y illa r i, 
p six o p ro fila k tik a, k o m m u n ik atsiy a b o 'y ic h a bilim , k o 'n ik m a , 
mahoratlarni o 'rta va kichik tibbiyot xodimlari ishiga tatbiq etishi zarur. 
Oliy m a’lumotli hamshira tibbiyotning barcha yo'nalishlarida, ayniqsa, 
psixiatriyada, kasalliklaming rivojlanishida ruhiy omilning ahamiyatga 
ega ekanligini tushunishi kerak. Psixiatriya va tibbiy psixologiya bo'yicha 
fundamental bilimlaiga asoslanib, katta hamshira tibbiyot xodimlarining 
xulqlari va so'zlariga e’tiborli, qat’iy va sabrli, ham dard va tez yordam
ko'rsatish, o'zini boshqarish va ishonchni yo'qotmaslik, o 'z vazifalarini 
m ahorat bilan bajarish, bem or va uning qarindoshlari bilan aloqa 
o'm atish qobiliyatini egallashlariga ko'm ak berishi lozim.
4

---

Psixiatriya muassasalarida o ‘rta tibbiyot xodimi katta ahamiyatga ega. 
Chunki bo'limda tibbiyot hamshiralarining ishi yomon tashkillashtirilgan 
bo'lsa, yangi davo usullari, dori vositalari to ‘la shifobaxsh xususiyatga 
ega boMmaydi. Sababi, bem orlar aynan ular bilan ko‘p vaqtni birga 
o ‘tkazadilar, bo ‘limdagi tartib, parvarish, kuzatuvlar bilan bog‘liq.
Ruhiy kasalliklar shifoxonasidagi katta tibbiyot ham shirasining 
rolining muhimligini baholash juda qiyin. U bo‘limdagi kichik va o ‘rta 
tibbiyot xodimlarining barcha ishlarini nazorat qiladi, ular bilan doimiy 
instruktaj va o ‘quv ishlarini olib boradi. Shifokorlar tavsiyalarini 
hamshiralar tom onidan amalga oshirilishi, bemorlar parvarishi bo‘yicha 
tadbirlarning sifatli bajarilishi, hamshiralik bayonnomalarining to ‘g‘ri 
to'ldirilishi, bemordagi asosiy muammolami aniqlash va ularni o ‘z vaqtida 
samarali hal etish, ovqatlanish bloki, dori vositalarini saqlashda sanitar 
holatga qat’iy rioya qilishlarini doimo tekshirib boradi.
Yuqoridagilarni e’tiborga olganda, psixiatriyada oliy m a’lumotli 
hamshiraning malaka va mahorati katta ahamiyatga ega ekanligi tushunarli 
bo'ladi.
Katta hamshira, bo'lim da uzluksiz normal ish sharoitini yaratib, 
o'zining xulqi, tartibliligi, intizomi, korrektligi, takti bilan o ‘rta va kichik 
tibbiyot xodimlariga o ‘rnak bolishi lozim.
Shunday qilib, oliy m a’lumotli hamshira faoliyati o ‘zining ko‘p 
qirraligi, majburiyatlar doirasining kengligi bilan ajralib turadi, uning 
shaxsiy sifatlari, professionalizmi va mutaxassisligiga bo'ladigan yuqori 
talablarga javob berishi kerak.
Oliy m a’lumotli hamshira fakulteti ta ’limining asosiy vazifasi — 
hamshiralik ishi mutaxassislarini tayyorlashda ko‘p bosqichli tizimini 
shakllantirishdir. O'quv dasturlarida nafaqat bemorlarni «parvarishlash» 
va «kuzatuv» kabi bo‘limlarni o'qitishga vaqt ajratilishi, balki psixologo- 
pcdagogik va adm inistrativ-boshqaruv fanlariga ham yetarlicha diqqat 
qaratish zarur. Fakultet bitiruvchisi davolash-tashxisot jarayonida 
hamshiralik ishini tashkillashtirishi va tibbiyot xodimlarini zamonaviy 
talablarga mos ravishda, hamshiralik tashxisini qo‘yish, bayonnomalami 
vuritishga o ‘rgatishi va Xendersonning konseptual m odelini qo ‘llab, 
bemorning hayot sifatini yaxshilash uchun uning fundam ental ehti- 
yojlarini qondirishga yordam berishi lozim.

---