A. Taniyev innovatsion iqtisodiyot darslik

Tayanch iboralari:

Innovatsion mahsulotlar, innovatsion marketing, bozor segmentatsiyasi, dastlabki bozor, virusli marketing, kobrending, partizan marketing

Nazorat savollari:

1. 
   Innovatsion mahsulotlar va xizmatlar bozorining asosiy xususiyatlarini sanab o‘ting.
   
2. 
   Innovatsion marketingning o‘ziga xos xususiyati nimada?
   
3. 
   Innovatsion mahsulotlar(xizmatlar) bozorida J. Mur tomonidan aniqlangan asosiy iste’molchilar guruhlari qanday nomlanadi?
   
4. 
   Innovatsion mahsulot bozorini baholashda qanday qiyinchiliklar paydo bo‘lishi mumkin? Ularni qanday yengib o‘tish mumkin?
   
5. 
   Innovatsion mahsulotlarni dastlabki bozorlarga olib chiqish uchun qaysi strategiyalar mos keladi?
   
6. 
   Innovatsion tovarlar va xizmatlar bozori uchun butun mahsulot modelini tavsiflang.
   
7. 
   Innovatsion marketing uchun qanday narxlash strategiyalari mos keladi?
   
8. 
   Innovatsion tovarlarni, xizmatlarni bozorga joylashtirishning o‘ziga xos xususiyati nimada?
   
9. 
   Innovatsion mahsulotlarni bozorga olib chiqishning qanday strategiyasini bilasiz?
   

7- MAVZU. INNOVATSION STRATEGIYA

Reja

1. 
   Innovatsiyalarni boshqarishning konseptual modeli: bozorga yo‘nalganlik
   
2. 
   Strategiya mohiyati, uning xususiyatlari
   
3. 
   Innovatsiyalar strategiyasi turlari
   

1. Innovatsiyalarni boshqarishning konseptual modeli: bozorga

Konseptual yondashuv innovatsion jarayonning boshlanishi va amalga oshirilishi uchun muayyan ustuvorliklar bo‘yicha yo‘naltiruvchi g‘oya, yo‘nalishni anglatadi. Innovatsiyalarning, ilmiy-texnik yutuqlar natijalarining ijtimoiy ishlab chiqarish samaradorligini oshirishdagi roli va ahamiyati umume’tirof etilgan. Ijtimoiy ishlab chiqarish samaradorligi o‘sishining 70%i texnik omillar – mahsulot, texnologik yangiliklar va hokazolar hisobidan ta’minlanadi.
Shu bilan birga qayd etish lozimki, hozirda muvaffaqiyatli faoliyat yuritayotgan ko‘plab korxona, ilmiy-ishlab chiqarish komplekslari, tashkilotlar, hamda ayrim sohaostilar (sohalar) uchun innovatsiyalar (yangilik kiritishlar) muayyan xavf tug‘dirishi mumkin. Ular turli xil yangiliklar ishlab chiqishi va o‘zlashtirishi, ammo bir vaqtning o‘zida yangi ilmiy-texnik yutuqlar natijasini oldindan ko‘rish qobiliyati yo‘qligini namoyon etishi mumkin. Bu ko‘pincha, innovatsion yechimlar natijalariga asoslangan ish samaradorligi (xususan, unumdorligi)ni ta’minlash harakatiga qaramay, moliyaviy-iqtisodiy ko‘rsatkichlarning pasayishiga, bozor ulushining yo‘qotilishiga va hatto bankrotlikka olib keladi. Bunday misollar talaygina.
Bularning barchasi korxona (firma) va sohaostilarning moliyaviy-iqtisodiy holatining yomonlashuvi faqatgina innovatsiyalar (yangilik kiritishlar) yo‘qligi natijasi emasligi to‘g‘risida xulosa qilishga asos beradi. Bu yerda muammo nafaqat yangilik kiritish (innovatsiya)larda emas, balki, birinchi navbatda, yangilik kiritishning muayyan ko‘rsatkich (masalan, foyda olishga)
yoki ko‘rsatkichlarga yo‘naltirilgan samarali boshqarilishida. Bu haqda ma’lum darajada quyidagi raqamlar dalolat beradi. Innovatsion ishlanmalarning 10%igina tijorat muvaffaqiyatiga erishadi, o‘ngidan kelmagan ishlanmalar ulushi esa 90% ni tashkil etadi.
Innovatsiyalarni tadbiq etayotgan korxona (tashkilot)lar oldida innovatsion jarayon boshlanishini belgilovchi bir qator savollar vujudga keladi. Bunday savollarga quyidagilar kiradi:

1. 
   innovatsion jarayonning vazifa va bosqichlarining barchasi korxonalar (ilmiy tadqiqot va ishlanmalar bo‘linmalari)da hal qilinib, amalga oshiriladimi;
   
2. 
   innovatsion ishlarning qanday ulushi tashqi tashkilotlar tomonidan amalga oshirilishi mumkinmi;
   
3. 
   qo‘yilgan maqsadga litsenziya olish, nou-xau yo‘li bilan samaraliroq erishsa bo‘ladimi;
   
4. 
   innovatsion ishlarga qilingan xarajatlar ishlab chiqarish yoki marketingga qilingan umumiy xarajatlarga nisbatan yuqoriroq samaradorlikni ta’minlaydimi;
   
5. 
   ishlab chiqarish yoki marketingga qilingan xarajatlar qisqa muddatda samaraliroq ekanligi isbotlangan bo‘lsa, korxona (tashkilot) ning uzoq muddatli faoliyatini kafolatlashi mumkinmi.
   

Ushbu savollarga bo‘lgan javoblar yana ham murakkablashadi, agar yangilik kiritish (innovatsiya)lar turli- tumanligi hisobga olinganda. Ushbu masalalarni kompleksli tarzda yoki har qanday birikmasida ko‘rib chiqishda ma’lum ustuvorliklarga yo‘naltirilgan aniq konsepsiya bo‘lishi lozim. Ushbu konsepsiya bo‘yicha innovatsiyalar jarayoni iste’molchilarning ishlab chiqaruvchiga nisbatan holati juda zaif bo‘lgandagi mahsulotga yo‘nalganligini aks ettiradi. Bu holda yangiliklarni yaratish, o‘zlashtirish va tarqatish bilan bog‘liq barcha shartlarni ishlab chiqaruvchi ilgari suradi (ishlab chiqaruvchi hukmronligi).
Bozor munosabatlariga o‘tish, ishlab chiqarishning tuzilmaviy qayta qurilishi va ijtimoiy ehtiyojlar murakkablashuvi iste’molchi holatining kuchayishiga olib keldi. Aksentlarning
bunday almashinuvi natijasi sifatidagi marketing g‘oyasi shundan iboratki, yangiliklarning o‘zi – yakuniy maqsad emas, balki iste’molchi ehtiyojlarini qondirish vositasi, xolos. Garchi so‘nggi yillarda iste’molchilarning talablari ma’lum miqdorda yaratilayotgan yangiliklarda aks etila boshlansada, lekin baribir ushbu jarayon (umuman olganda ijobiy jarayon) innovator (yangilik tashabbuskori)ni iste’molchiga yaqinlashtira olmadi.
Tadqiqotchi, konstruktor va texnolog hozircha bozordan uzoqlashgan holda qolmoqda. Ular hali innovatsiyalarning tijorat imkoniyatini va ma’lum shaxsiy va ishlab chiqarish ehtiyojlarini qondirish qobiliyatini baholay olmaydi. Shu sababli muqobil, yangi konseptual yondashuv darkor. Iste’molchiga, bozorga yo‘nalgan yondashuv shunday bo‘lishi mumkin.
Bunday yondashuvda innovatsion jarayon iste’molchilar ehtiyojini qondirish sohasiga (ilmiy, texnik) bilimlarning kiritilishi sifatida ko‘rib chiqiladi. Bunda mahsulot-yangilik faqat texnologiya sohibiga aylanadi, va u kirgan shakl faqat texnologiya va qondiriladigan ehtiyoj birikmasidan keyingina aniqlanadi. Ammo vaziyatdan chiqish yo‘li bitta – mahsulot-yangilik, bu yerda esa biz ishlab chiquvchining o‘z ilmiy salohiyatini biznes maqsadlariga aylantirish tabiati haqidagi g‘oyalarida sezilarli o‘zgarishlarga duch kelamiz, chunki ikkinchi yondashuv ehtimolli iste’molchi ehtiyojlariga yo‘nalgan. Innovatsiya ko‘rsatkichlarini kelajakdagi bozor ehtiyojlariga bog‘lashda muvaffaqiyatsiz innovatsiyalarning ulushi kamayadi, chunki ularning ko‘pchiligi bunday bog‘lanishning yo‘qligi bilan paydo bo‘lgan.
Innovatsiyalar samaradorligi (tijorat muvaffaqiyati)ga ko‘pgina omillar ta’sir ko‘rsatadi. Asosiy omillar quyidagicha:

1. 
   bozorga yo‘nalganlik;
   
2. 
   innovatsion loyihalarni tanlash va baholashning samarali tizimi;
   
3. 
   loyihalarni samarali boshqarish va ularning nazorati;
   
4. 
   ijodiy g‘oyalar manbasi;
   
5. 
   tashkilotning yangilik kiritishlarga moslashuvchanligi;
   
6. 
   yangilik kiritishlarga (guruhli, individual) qarshilik.
   

Eng muhim nuqtalardan biri – bozorga yo‘nalganlikdir. Bunda vazifalardan biri – Ilmiy-tadqiqot va eksperimental loyihalash ishlari sohasi va marketing o‘rtasida o‘zaro aloqalarni yo‘lga qo‘yish. Bu yerda korxonalar (kompaniyalar)ning Ilmiy- tadqiqot va eksperimental loyihalash ishlari bilan shug‘ullanadigan xodimlar va marketing bo‘yicha mutaxassislar o‘rtasidagi unumli o‘zaro aloqalar o‘rnatishga halal beradigan kommunikatsion qiyinchiliklari va tashkiliy tuzilmasi xususiyatlari bilan bog‘liq muammolar vujudga keladi.
Ma’lumki, yangiliklar (mahsulot va b.) yaratish g‘oyalari odatda yo bozor ehtiyojlari natijasi sifatida (“bozor turtkisi”), yo Ilmiy-tadqiqot va eksperimental loyihalash ishlari bo‘linmalari ichida (“texnologik turtki”) vujudga keladi. Ikki yo‘ldan qaysi biri samaraliroq ekanligi haqidagi fikrlar ko‘pincha bir-biriga ziddir. Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlar amaliyoti ko‘rsatadiki, yangilik kiritishlar asosida yotgan barcha g‘oyalarning 25% dan 35%i ilmiy-tadqiqot va eksperimental loyihalash ishlari bo‘linmalari ichida shakllangan. Ularning aniq nisbati qanday bo‘lmasin ilmiy-tadqiqot va eksperimental loyihalash ishlari ham, marketing ham g‘oyalarning asosiy manbasi bo‘lib xizmat qiladiki, ularning rivojlanishi zaif kommunikatsiyalar va o‘zaro tushunishning etishmovchiligiga duch keladi. Yangilik yaratishning ijodiy g‘oyalarining ushbu ikki manbasini qarama- qarshi qo‘yish noto‘g‘ridir. Texnik va bozor jihatlarining unumdor o‘zaro ta’siri darkor, bunga esa xizmatlar o‘rtasidagi yaqin aloqalar orqali erishiladi.
Bu ko‘rib chiqilgan konseptual modellarga nisbatan shuni anglatadiki, ikkala yondashuv – “Bozorga yo‘nalganlik” va “Mahsulotga yo‘nalganlik” – mavjud bo‘lish huquqiga ega. Mamlakat iqtisodiy rivojlanishi, soha va korxonalar (tashkilotlar) holatining mazkur bosqichida ikkinchi konseptual yondashuv – bozorga yo‘nalganlikka ustunlik beriladi. Ammo shunga qaramay, bu holatda ham ijodiy g‘oyalarning ikki manbasi o‘rtasida ma’lum bir nisbat bo‘lishi lozim. “Mahsulotga yo‘nalganlik” konseptual yondashuv (“texnologik turtki” g‘oyasi manbasi)dan voz kechish,
bozor munosabatlariga o‘tish zarurati to‘g‘risidagi fikrlar innovatsiyalarni boshqarishning barcha darajasida maqsadga muvofiq bo‘lmaydi, aniqrog‘i, noto‘g‘ridir. Bu umuman yangi ishlanmalarning qisqarishiga, innovatsiyalar ilmiy-texnik darajasining pasayishiga va oxir-oqibat mamlakat, uning hudulari, hamda alohida soha va korxona (birlashma) larning innovatsion rivojlanishining orqada qolishiga olib keladi.

2.