А. Т. Гофуров, Ж. Толипова, С. С

 Биологая дарсликларининг таҳлили.
Режа:
ЬМактаб дарслиги ҳақида умумий тушунча.
2.Мактаб дарслигига қўйилган асосий талаблар.
З.Мактаб ботаника дарслигининг мазмуни ва тузилиши.
4.Мактаб зоология дарслиганинг мазмуни ва тузилиши.
5.Одам ва уиинг саломатлиги дарслиганинг мазмуни, тузилиши.
6.Мактаб умумий биология дарслиганинг мазмуни ва тузилиши.
Асосий тушунча ва таянч билимлар.
Дарслик ва ўкув қўлланма.
Дарсликнинг вазифаси.
Дарслик структураои.
Жиҳозлар.
Мактаб ботаника, зоология, одам ва унинг саломатлига, умумий биология
дарсликлари.
1.Мактаб дарслиги
қақида умумий тушунча.
Мактаб биология курсини ўкитишда кўлланиладиган воситалар орасида
дарсяик алоқида ўрин тутади. Дарслик ўқувчиларнинг мустақил билим
олишини асосий манбаи ҳисобланади. Ҳар бир дарслик ўқув қўлланмадан
фаркли равишда ўкув дастури асосида ёзилади. Ўқитишнинг максади ва
вазифаларига, ўқувчиларнинг ёш хусусиятларига, тайёргарлик даражасига қараб
дарслик хажми ва билимлар системаси белгиланади.
2.Мактаб дарслнгига қўйилган
асосий талаблар.
Биринчидан, мактаб дарслиги илмий бўлиши, яъни фаннинг
ривожланишини, сўнги ютукларини ўзвда ифода этмоғи;
Иккинчидан, у ўқувчилар учун тушунарли, яъни уларяияг ёшига,
тайёргарлик даражасига мос бўлиши;
Учинчадан, дарслик ўкувчи учун қизиқарли бўлиши, унда ҳар бир мавзуга
мос рангаи расмлар, схемалар, жадваллар, кўшимча қизиқарли маълумотлар,
топшириклар, саволлар ўрин олмоғи;
Тўртинчидан, дарслик ўқувчиларнинг мустақил билим олишига, ижодий
ривожланишига, мантиқий тафаккурини ўстиришга қаратилган бўлиши;
Бешинчидан, дарслик миллий истикдол мафкурасини ўқувчилар онгига
сингдириш учун йўналтирилган бўлиши;
Олтинчидан, дарслик маҳаллий шароитда кенг тарқалган ўсимликлар,
ҳайвонлар, одамларнинг ташқи ва ички тузилиши, ҳаёт фаолияти ёритиши;
Еттинчидан, даролик ўкувчи саломатлигени сакдашга қаратилиши;
Саккизинчидан, табиатни мухофаза қилиш, табиий ресурслардан тежаб
тергаб фойдаланишга ўкувчиларни ўргатишга қаратилиши керак.
З.Мактаб ботаника дарслиганинг мазмуни ва тузилиши.
Ҳозирга вақтда республикамиз мактабларида ботаника 5-6-синфларда
ўқитилади. Унинг асосий мақсади ўсимликлар дунёсининг хилма-хил
вакиллари, уларнинг ташкл, ички тузилиши, ҳаёт фаолияти, табиат ва инсон
ҳаётида тутган ўрни билан ўкувчиларни таништиришдан иборат.
35

---

5- синфда 34 соат, 6- синфда 68 соат хажмда ўкувчиларга ботаник
билимларни бериш кўзда тутилган. Мактабларда қўлланилаётган 5- синф
ботаника дарсяиги 95 саҳифадан иборат бўлиб, 64 рангли расмлар билан
безатилган. У 6 бобдан, 34 парагрифдан ташкил топган. Дарслик
муқаддимасида асосий эътибор ботаника сўзининг луғавий маъноси, мазкур
фаннинг шаҳобчалари, Ер юзидаги ва Ўзбекистондаги ўсимлик турларини
сони, уларнинг табиат ва инсон ҳаётидаги аҳамияти ҳақвда маълумотлар
ёритилган. Шундан кейин ўқувчилар ўсимлик ҳужайраси, илдиз, поя, барг,
ўсимликнинг вегетатив кўпайиши ҳақида маълумот оладилар. Дарслик сўигада
гербарий тайёрлаш ва дарсликка кирган ўсимликлар рўйхати илова тарзида
келтирилган. Ҳар бир парагрифида таянч тушунчалар, парагрифлар сўнгида
саволлар, айрим ҳолларда тест топширихдар, қўшимча маълумотлар
кеятирилган.
Умуман олганда 5- синф ботаника дарслигига ижобий баҳо бериш мумкин.
Айниқса унинг дизайни жуда юқори. Шу билан биргаликда дарсликнинг
яратишда айрим камчиликлар ҳам учравди:
1.Юқорида кайд килингандек дарсликлар таълим стандарти, ўқув дастури
талаблари асосида ёзилиши керак. Дарслик факат ўкувчиларга билим бериш
билан чекланмай, уларнинг ўқув кўникма, малакаларини ривожлантиришни
ҳам кўзда тутиш керак. Бу масала 5- синф ботаника дарслигида етарлича ўз
ифодасини топмаган, Масалан 6 та лаборатория машғулотининг алохида
ажратилмаганлиги, уларни ўтказишига оид методик тавсияларини етарлича
ёритилмаганлиги, ўқувчиларнинг ўқув кўникма ва малакаларининг
ривожланишига салбий таъсир этади деб ўйлаймиз, Дарсликда айрим ҳолларда
тушунчаларни изчиллик билан ривожлаятиришга эътибор берилмаган.
Чунончи, ўсимликларда моддаларнинг ҳаракатланиши «поя» мавзусвда
берилган. Унда бир вақтнинг ўзида сув ва сувда эриган минерал моддаларни
ҳамда органик модцаларнинг ҳаракатланиши тўғрисида маълумот келтирган.
Вахоланки органик модцаларни синтезланиши барг мавзуси билан узвий
алокдцор. «Барг» эса «поя» мавзусидан сўнг ўтилади. Худди шунингдек
дарсликнинг бошида берилган «Куз фаслида ўсимликлар ҳаётида рўй
берадиган ўзгаришлар» мавзусини 30 парагрифидан «Ҳазонрезпнлик» мавзуси
билан бирлаштириш мақсадга мувофиқ бўлади-
6-синф ботаника дарслиги 142 та саҳифадан иборат. Унда муқаддима ва
52 парагриф, 85 та рангли расмлар мавжуд. Дарслик юкори сифатли оқ қоғозга
чоп этилган ва чиройли расмлар билан безатилган. Ҳар бир парагрифда
ботаника атамалар, ўсимликларнинг номлари, рангли ҳарфлар билан ажратиб
берилган. Матнлар ўкувчиларга мос тушунарли қилиб баён этилган
Агар 5-синф ботаника дарслиги ўзида цитологик, анатомик, морфологик,
физиологик, экологик билимларни мужассамлаштирган бўлса, 6-синф ботаника
дарслигида кўпроқ систематик тушунчаларни ривожлантиришга эътибор
қилинган. Дарсликнинг 4- бобида бу ҳақцаги билимлар изчил баён этилади.
Ўсимлик гурухлари, бактериялар, замбуруғлар, лишайниклар, сув ўтлар,
йўсинлар, қирқбўгимлар, қирқкулоклар, очик. урутилар, ёпиқ уруғлилар шу
бобларда берилган. Дарсликда гулли ўсимликларнинг оилалари, туркумлари,
тур вакиллари ҳавддаги билимлар ва ҳар бир оиланинг ўзига хос гул тузилиши
ёритилган. Дарсликнинг бешинчи боби «Ўзбекистоннинг ўсимликлар бойлиги»,
олтинчи боби «Ўсимлик ва атроф муҳит», еттинчи боби «Ерда ўсимликлар
дунёсининг ривожланиши» деб аталган. Дарсликда «Ўзбекистонда ботаника
фанининг ривожланиши», ҳамда «Манзарали ўсимликлар» деб номланган
36
параграфлар ҳам мавжуд. Парагрифларда таянч атамалар, саволлар
келтирилган. 30 параграф сўнгида ўқувчилар бажариши лозим бўлган
топшириқпар, 19 парагриф сўнгида амалий ишлар, 2 парагрифда қўшимча
маълумотлар, тест саволлари, чайнворд, кроссвордлар келтирилган. Буларнинг
ҳаммаси ўкувчиларнинг ботаник билимларни ўзлаштиришига кўмак беради,
билим олишга қизиқиш уйготади, ҳамда назарияни амаяиёт билан боғлайди.
Дарсликнинг ижобий томонларини таъкидлаш билан, увда йўл қўйилган
айрим камчипиклар хусусида тўхтаб ўтиш жоиздир. Аввало дарслик
отруктураси хусусида ҳақида гапириб III бобдаги «Ўсимлик яхлит организм»
мавзуси билан олтинчи бобдаги «Ўсимшик ва атроф-муҳит» деган мавзуларни
бир-бирига кўшиш мантиқан тўғри бўлади, шунингдек «Ўзбекистонда
ботаника фанининг ривожланиш тарихи» деб аталган бобни 5-синфдаги
муқаддима мавзусига қўшиш ўринли бўлади деб ҳисоблаймиз. «Манзарали
ўсимликлар» дегая бобни «Ерда ўсимликлар дунёсининг ривожланиши»
бобидан олдин берилиши мантиқан тўғри бўлади деб ўйлаймиз.
Дарсликнинг илмийлиги ҳақвда тўхтаб «Бактериялар, замбуругаар,
лишайниклар» бўлимини ботаника дарслигига киритилиши органик оламнинг
ҳозирги замон системаси тўғрисидаги билимларга тўғри келмайди деб айтиш
керак. Чунки улар тузилиши ва ҳаёт кечириши тарзи билан яшил
ўсимликлардан тубдан фарк. килади.
Ботаника дарслигида «тип» систематик бирликни ўрнига «бўлим»
тушунчасини «авлод» систематик бирлиги ўрнига «туркум» систематик
бирликни қўлланилиши кейинчалик 7-синфда зоологияни ўқиш мобайнида
систематик бирликлар тўғрисидага ўқувчиларнинг тушунчаларини чалкаштириб
юборади, бу ўз навбатида ўқувчилар томонидан систематик тушунчадарни
саёз ўзлаштиришга олиб келади деб ҳисоблаймиз. Мактаб дарслигага барча
олимлар томонидан эътироф килинган билимлар мажмуаси киритилиши керак.
Мунозарачи масалалар ундан ўрин олмасяига жоиз.