A. T. G‘ofurov, I. T. Azimov, U. E. Raxmatov

Muhitning o’ta noqulay sharoitlari.
Sharqiy Sibir Verxoyanskiyda
o‘rtacha past harorat yanvarda -35C
0
Aljir Saxro – in - Salax va vohasida o‘rtacha 
harorat iyul oyida +38C
0
bo‘ladi. Odam Shunday xilma- xil sharoitda yashasa ham 
gavdaning ichki harorati kam o‘zgaradi. Odam tana harorati ertalab soat 4 larda 
ma‘lum miqdorda past bo‘ladi. Odam tana temperaturasi 2C
0
atrofida kam va ko‘p 
bo‘lib tebranadi. Tropik mamalakatlarda tana harorati o‘zgarishi 0,2C
0
boradi. Gavda 
harorati bosh miyaning termostatik mexanizmi (gipotalamus) orqali boshqariladi va u 
harorat o‘zgarishiga nisbatan o‘ta sezgir bo‘ladi. 
Haroratning yuqori bo’lishiga moslanish. 
Atrof- muhitda haroratning 
yuqori bo‘lishi tufayli organizmda boradigan fiziologik reaksiyalarning bir maromda 
amalga oshirish issiqlikning tanadan ajralishini kuchaytirish orqali amalga oshadi. U 
qon aylanish sistemasi orqali ter ajratish yo‘li bilan ro‘y beradi. Qon aylanish terini, 
ko‘krakni qon bilan ta‘minlashi hamda teri xaltalarining kengayishi, yurakning tez 
urishi natijasida qonning tomirlar orqali harakatini tezlashtirish bilan amalga oshiradi. 
Odam terisi qanday rangda bo‘lishiga qaramay ter ajratish organi sanaladi. 
Agar bu harorat balansini saqlay olmasa, terlash kuchayadi. Tanadan suvni 

---

157 
yo‘qotishning maksimal darajasi bir sutkada bir litr suvni yo‗qotish uchun bir soatda 
2500 kj energiya talab etadi. Har xil odamlarda ter bezlari soni bir xil bo‘lmasada har 
xil irqlarda ter bezlarining soni bo‘yicha keskin tafovut ko‘zga tashlanmaydi. Har xil 
irq guruhlari terining o‘xshash joylaridagi ter bezlar soni deyarli o‘xshash 1) panja
2) orqa, 3) bilak, 4) yelka, 5) tovon, 6) boldir, son 7) qorin, ko‘krakdagi ter bezlari 
Yevropaliklardan Afrikaliklar tomon ko‘paya borishi aniqlangan. Lekin xona 
sharoitida 37,8
0
haroratda negrlar yevropaliklarga nisbatan kam ter ajratadi. 
Aniqlanishicha, Afrika negrlarida ter bezlari yevropaliklarga nisbatan yirik ekanligi, 
Shunga ko‘ra ter bezlari ham bir xil bo‘lganda ham afrikalik negrlarda ter ko‘p 
ajralishi mumkin. Negrlar tanasida qora rang nisbatan ko‘proq, bu ularda melanin 
pigmentining ko‘p bo‘lishi bilan aloqador. Jingalak soch boshda soch orasida havo 
qatlamini hosil etadi. Havo isib ketishi natijasida ana shu sochdagi havo boshdagi qon 
tomirlarga issiqlikni kam o‘tkazadi. Binobarin negrlar jingalak soch shakli haroratni 
saqlaydigan havo yostiqcha rolini bajaradi. Aniqlashicha, negrlarning sochlari orasida 
ko‘pincha havo pufaklari bo‘lib, mongoloidlarga qaraganda sochni xira 
shu‘lalantiradi. Issiq mamlakatlarda havoning o‘rtacha harorati odamning ichki 
organlar haroratidan past emas, shunga ko‘ra tanani sovutish uchun og‘iz orqali suvni 
bug‘latish kuchaygan. Og‘izni yuzga nisbatan kattalashib, uning shilimshiq qavati 
uzunligi tropik sharoitda foydali bo‘lib, namlikni ko‘p ajratish orqali o‘pkaga 
kiradigan havoni sovitishga qaratilgan. 
Tropik o‘lkalarda yashovchilarning kalla suyagi ensiz baland bo‘lib, tekis 
keng kallaga nisbatan kuchli issiq van am haroratli sharoitda qulay bo‘lgan. 
Anatomik - antropologik adaptiv belgilardan tashqari yuqori haroratga 
nisbatan fiziologik moslashish ham bor. Yuqori haroratning muntazam va ko‘p 
maratoba ta‘siri oqibatida organizm bunga nisbatan moslanishi yaxshilanadi. Ayniqsa 
jismoniy mehnat qilishga bo‘lgan layoqat yaxshilanadi. Laboratoriya sharoitida 
sinovdan o‘tayotgan shaxslar yuqori issisqlik ta‘siri tufayli birinchi kun bir soatdan 
so‘ng ishlashni to‘xtatganlar, 5-kun esa 4 soat ish bajarganlar. Sinovdan o‘tayot-
ganlarni qon aylanishi sezilarli darajada yaxshilangan, yurak urishi kamaygan.

---

158 
Bunday tajribalarda ter bezlarini ishi sezilarli ortib, ter chiqish kuchayadi va 
oqibatda tana namlanishi tekis bo‘ladi.