A. T. G‘ofurov, I. T. Azimov, U. E. Raxmatov

Sovuqqotish.
Sovuqqotish qari organizm reaksiyasi issiqlik kam ajralishi va 
organizmda ko‘proq energiya hosil bo‘lishi, ya‘ni gomoyatermning saqlanishiga 
qaratilgan. Issiqlik teri orqali ajralishining kamayishi qon tomirlarining torayishi 
hisobiga ro‘y beradi. Sovuq iqlimda hayot kechirish uchun qo‘shimcha issiqlik 
saqlovchi kiyim kiyish kerak. Shimoliy qutb hayvonlarida energiya saqlash qalin 
yog‘ va yung qobiq orqali amalga oshiriladi. Shu darajada inson hayvon terilaridan 
bo‘lgan kiyim kiyishi yoki boshqa materiallardan tayyorlangan kiyim kiyishi kerak 
bo‘ladi. Qalin yog‘ qavatiga ega bo‘lgan odam sovuq suvda uzoq vaqt bo‘lishlari 
mumkin.
Sovuqda organizm ko‘p issiqlik ajratadi. Bu ixtiyorsiz titrash yoki isish 
uchun odam ishlashi yoki yurishi kerak bo‘ladi. Yurganda tik turganga qaraganda 
issiqlik uch marta ko‘p ishlab chiqariladi. Titrash teri haroratining pasayishi tufayli 
ro‘y beradi. Eskimoslar chanada uzoq vaqt chopishlari, lekin kuchdan qolmasligi 
kerak.
Qattiq sovuqqa nisbatan reaksiya muhim ahamiyatga ega. Oldin qo‘l 
tomirlari torayadi, besh minutdan so‘ng tomirlar kengaygayishi, keyin shunday holat 
takrorlanishi va bu yo‘l orqali qo‘lni sovuq urishdan saqlash mumkin. Sovuqqa 
moslashish sekinlik bilan rivojlangan. Eskimoslarda modda almashinuvi tezligi 7 - 
30% shu muhitda yashaydigan yevropaliklarga qaraganda yuqori bo‘ladi. 
Termoadaptatsiya omillari.
Odam gavdasining kattaligi shakli qandaydir 
darajada issiqlik almashinish jadallashishiga ta‘sir ko‘rsatadi. Teri yuzasi qanchalik 
katta bo‘lsa, unga tomirlardan shuncha ko‘p qon keladi va issiqlik ajralishi ham ko‘p 
bo‘ladi. Agar issiqlikni tanadan ajratishda terlash ahamiyatli bo‘lsa, ko‘p tana 
yuzasiga ega odamlarda issiqlikning ajralishi ham ko‘p bo‘ladi. Agar issiqlik ajralishi 
nurlanishga bog‘liq bo‘lsa, katta maydonga issiqlik ko‘p ajraladi. Lekin bunday 
korrelyatsiya 0.8ga teng. Bu issiqlik ajralgan shaxsning o‘ziga xos o‘zgaruvchanligi 
terlashiga bog‘liq. Binobarin gavda tuzilishi issiqlik ajralishida alohida omil emas.
Issiqlik muskul ishi ta‘sirida ajraladi va tana og‘irligi va jismoniy mehnat turiga 

---

159 
bog‘liq. Semiz va oriq odamlarda bir kg og‘irlikdan ajralgan issiqliq deyarli o‘xshash. 
Lekin bu miqdor turg‘un bo‘lmay, odam gavdasi kam bo‘lsa, tana yuzasi ko‘p 
bo‘ladi. Pakana odamlar tana yuzasi kam, novchalarda ko‘p bo‘ladi. Shunga ko‘ra 
tana yuzasi katta bo‘lgan shaxslarda issiqlik ko‘p tarqalgani sababli yuza birligidan 
ajraladigan energiya kam, pakanalarda tana yuzasi birligidan ajralgan energiya ko‘p 
bo‘ladi.