A. T. G‘ofurov, I. T. Azimov, U. E. Raxmatov

Irqlarning aralashuvi
Irqlarning yangi tiplarining shakllanishida metisariya, ya‘ni har xil irqlar 
orasidagi nikoh ularning aralashuvida nihoyatda katta rol o‘ynaydi. Yevropa 
ekspansiyasiga qadar irqlar orasidagi nikoh Sudan, oldingi Hindiston, Hindi - xitoy, 
Indoneziya, Mikroneziya, O‘rta Osiyo, G‘arbiy Sibir Oltoy - Sayan tog‘lik o‘lkalarida 
kuchli bo‘lgan.
Yevropa ekspansiyadan keyingi irqlar orasidagi nikoh AQSH va Markaziy,
Janubiy Amerikada kuchli bo‘lgan. Turli irqlarning nikohidan rivojlangan metislarda 
belgilarning oraliq holda irsiylanishi ro‘y beradi. Masalan, G‘arbiy Sibir xalqlari 
buryat, yakutlarga qaraganda mongoloid tipining belgilarini kamroq ifoda qiladilar.

---

134 
Ular mangoloid va yevropid irqlari nikohidan paydo bo‘ganlar. Agar u yoki 
bu hududdagi qazilma holdagi odamlar ikki katta irqga tegishli bo‘lsa, bundan hozirgi 
mavjud odamlar tipi ularning o‘zaro nikohlanishidan hosil bo‘lgan, degan xulosaga 
kelish mumkin. 
Irqlarning shakllanishi. 
 
Irqlarning shakllanish tarixi deganda irqlarning bir qator cheklangan arealda 
shu irqqa ta‘sir ko‗rsatib, uning o‗zgarishini yo`naltirib bergan har xil tabiiy va 
ijtimoiy shart - sharoitlarning birgalikdagi ta‘siri ostida kelib chiqishi va 
rivojlanish yo`lini tushunshqr kerak. Yuzaga kelgan belgilar shu tufayli bir-biri 
bilan qo`shilib yangi komplekslarni hosil qilgan. 
Antroplogik tiplarning tarqalishi alohidalanish, ko`payishi, aralashuvi, 
ovqatlanish usullarini o`zgartirishi, tabiiy va jinsiy tanlanish bilan birga qo`shilib, 
qadimgi gominidlarda irqlar rivojlanishi yoki irq genezining asosiy omili bo`lgan. 
Ushbu omillar har xil tarzda bir - biriga qo`shilib hamda o`zining shiddati va 
ta‘siri jihatidan har xil tarzda o`zgarib borib, insoniyatning tarixiy rivojlanishi 
davomida irqlarning shakllanishiga turlicha ta‘sir ko`rsatgan. Irqlarning paydo 
bo`lish jarayoni tubandagi bosqichlar orqali ro‘y bergan. 
Omillarning irqiy belgilari ta‘sir etish bosqichlari:
1.Belgining irsiy o`zgaruvchanlik tufayli paydo bo`lishi. 
2.Belgilarning genotipda turg`unlashishi va ularning aholi genotipida 
saqlanishi. 
3.Belgilarning ma‘lum hududda tarqalishi. 
4.Belgilarning o`zaro har xil birikishlarining paydo bo`lishi. 
5.Belgilarning o`zgarish tasnifi va qonuniyatlari. 
6.Belgilarning paydo bo`lishi. 
Har bir holatda yangi mutatsiya tufayli odamda belgining paydo 
bo`lganligini aniqlash nihoyatda qiyin. Belgining qanday tezlikda aniqlashning 
bilvosita metodlari mavjud. Xolden hisobiga ko`ra gemofiliya kasalligi bilan 
bog`liq gen o`zgarishini har bir 50 ming odamdan birida uchratish mumkin. Irq 
paydo bo`lish muammosida o‘xshash mutatsiya aholining har xil guruhlarida bir- 

---

135 
biridan mustasno hosil bo‘lishi nihoyatda ahamiyatlidir. Albinizm, barmoqlarning 
kalta bo‘lishi, pakanalikning ayrim shakllari haqiqatan ham har - xil irqlarda 
mustaqil ravishda paydo bo‘ladi. 
Normal belgilardan sariq soch to‘g‘risida ham Shunday fikrni bayon etish 
mumkin. Sochning jingalakligi ham Afrika negrlari bilan melanaziyaliklarda bir 
biridan mustasno ravishda paydo bo‘lgan. 
Odam 
organizmida 
u 
yoki 
bu 
irsiy 
belgilarning 
jamlanishida 
alohidalanishning ham ta‘siri bo‘lishi mumkin.