A. T. G‘ofurov, I. T. Azimov, U. E. Raxmatov

 
 
 
 
 

---

140 
IV- BOB. ODAM EKOLOGIYASI 
16§. Inson ekologiyasi. Ekologik piramida va axoli soni. 
Tayanch 
iboralar 
va 
tushunchalar: 
ekologiya, 
autekologiya, 
sinekologiya, tarixiy ekologiya, antropoekosistema, populyatsiya, arktik, tropik, 
cho„l dasht, tog„ adaptiv tip, qishloq shahar ekosistemasi.
Ekologiya 
atamasini birinchi bo‗lib 1866 yilda 
E. Gekkel
tomonidan fanga 
kiritgan. 
Ekologiya fani tirik organizmlarni yashayotgan muxitiga bog‗liq xolda 
o‗rganadi. Ekologiya fanining asosiy bo‗limlari quyidagilar. 
Autekologiya
– ayrim bir turga mansub individlarning yoki populyatsiyalarni 
o‗zaro va muxit bilan munosabatlarini o‗rganadi. 
Sinekologiy
a – har xil turga mansub organizmlar umumlashmalarini o‗zaro va 
muxit bilan munosabatlarini o‗rganadi. 
Evolyusion ekologiya
– ekologik sistemalarning sayyoramizda hayot kelib 
chiqishi bilan birga o‗zgarishlarni, biosferaga insonning ta‘sirini o‗rganadi. 
Tarixiy ekologiya
- Insoniyat sivilizatsiyasi ta‘siridagi ekologik o‗zgarishlarni 
neolit davridan boshlab xozirgi davrgacha o‗rganadi. 
Inson ekologiyasi fani
- antropoekologik sistemalarni kelib chiqishi, yashashi 
va rivojlanish qonuniyatlarini o‗rganadi. 
Antropoekologik sistemalar
– muxit bilan dinamik muvozanatda bo‗lgan va 
shu munosabat orqali o‗z extiyojlarini qondiradigan odamlar jamoasidir. 
Antropoekologik sistemalarning boshqa tabiiy ekosistemalardan asosiy 
farqi uning tarkibida odamlar jamoasini borligidir
. 
Ma‘lum xududda 
yashaydigan odamlar jamosining faolligi ularning atrof muxitga ko‗rsatadigan 
ta‘sir darajasi bilan belgilanadi. 
Odam ekolgiyasiga zamonaviy jihatdan yondashish uni uchta bo‗limga bo‗lib 
o‗rganishga sabab bo‗lgan. 
1 - zamonaviy biologik nazariyalar yig‗indisi bo‗lib, tabiatdagi o‗zaro bog‗liqlikni 
ko‗rsatib beradi. 

---

141 
2- insonning hayot faoliyati, texnikaning rivojlanishi natijasida inson bilan tabiat 
o‗rtasida qarama – qarshiliklarni kelib chiqishi. 
3- tabiatni muxofaza qilish to‗g‗risidagi fikrlarni o‗zaro bog‗liqligi va tabiat 
muhofazasi to‗g‗risidagi qarashlarning vujudga kelishi. 
Biologlar tomonidan odam ekologiyasi o‗zaro bog‗liq bo‗lgan 3 ta bo‗limga 
ajratishadi. 
1.
Autekologiya 
2.
Demografik ekologiya 
3.
Sinekologiya 
Odam autekologiyasi mediklar harakati tufayli juda yaxshi o‗rganilgan. 
Chunki mediklar zararli ekologik muhitga tushgan odamlar bilan ko‗p ishlaydilar. 
Demografik ekologiya bilan ko‗proq geograflar, iqtisodqilar ko‗p 
ishlaydilar. 
Sinekologiya ustida biologlar ko‗proq ishlaydilar. 
Oziq darajalarida moddalar va energiyaning progressiv kamayib borishiga 
ekologik piramida qoidasi deyiladi. 
Avalgisi keyingisi uchun oziq hisoblangan, o‗zaro bog‗langan bir necha 
turlar yoki organizmlar yig‗indisi oziq zanjiri deb ataladi. Inson oziq zanjiri va 
ekologik piramidada o‗z o‗rniga ega. Har qanday populyatsiya yoshi, tarkibi, 
individlar 
umrining 
o‗rtacha 
uzunligi, 
ko‗payish 
tezligiga 
bog‗liq. 
Populyatsiyalarda yosh va qari individlar nisbatiga qarab o‗sayotgan, barqaror va 
soni kamayib borayotgan populyatsiyalarga farq qilinadi. Inson dastlab tabiat 
nimani inom etgan bo‗lsa shu bilan qanoatlangan. Tabiatga deyarli salbiy ta‘sir 
ko‗rsatmagan. Inson o‗z evolyusiyasi davomida soni orta borgan va extiyoji ham 
ortgan. Rivojlanayotgan jamoa axoli soni ortib borishi bilan birga oziq 
maxsulotlariga, xomashyoga, suv resurslariga, chiqindilarni joylashtirishga 
extiyojlari ham ortib botshi bilan ta‘riflanadi. Bu albatta tabiiy muxitga bo‗lgan 
ta‘sirni kuchaytiradi, biotik va abiotik omillardan foydalanishni jadallashtiradi.
Tibbiyot fanlarini yutuqlari, insonlarning o‗rtacha umr ko‗rish muddatini 
uzayishi axoli sonining jadal o‗sishi – XX asrning asosiy demografik o‗ziga 

---

142 
xosligidir. XX asrning o‗zida axoli soni 4,4 mlrdga ko‗paydi. Axoli sonini ortishi 
uning muxitga antropogen ta‘sirini yanada kuchaytiradi. Axolisi ko‗p bo‗lgan 
mamlakatlarida axoli sonini ortishini cheklash, oilani rejalashtirish ishlari amalga 
oshirilmoqda. 
Antropoekologik sistemalarda insonlar va tabiiy muxitning o‗zaro ta‘siri ikki 
yo‗nalishda amalga oshiriladi. 
1.
Ayrim individlarning va butun jamoaning ijtimoiy ko‗rsatkichlari o‗zgaradi. 
2.
Muxitning o‗zi ham odamlarning ehtiyojini qondirish jarayonida o‗zgaradi. 
Odam ekologik omillarning ta‘sir ob‘ekti bo‗lishi bilan birga o‗zi ham muxitga 
ta‘sir ko‗rsatadi. 
Odamning ekologik omil sifatida o‗ziga xosligi, uning tabiatga ta‘sirini ongli, 
maqsadga muvofiq ravishda va kuchli bo‗lishidir. 
Insonning ekologik omil sifatida o‗ziga xosligi
 
uning faoliyati faol, ijodiy 
xarakterga ega bo‗lishidir. Inson o‗z atrofida sun‘iy muxit yarata olishi bilan 
boshqa ekologik omillardan farq qiladi. Inson uchun tashqi muxitning asosiy 
omillaridan biri ovqatdir. Ovqat sifatli va kaloriyaga boy bo‗lishi, unda oqsil, yog‗ 
va uglevodlardan tashqari vitaminlar yetarli bo‗lishi kerak. Organirzm uchun 
fermentlarni faollashtiruvchi oqsillar va biologik faol moddalarning tarkibiy 
qismiga kiruvchi mineral moddalar ham zarurdir.