A. T. G‘ofurov, I. T. Azimov, U. E. Raxmatov

23§. Odamning kelgusi evolyutsiyasi haqida. 
 Tayanch tushunchalar va bilimlar: 
odam paydo bo„ishi to„g„risidagi 
qarashlar, odamning yaratilishi, odamning tabiiy yo„l bilan kelib chiqqanligi 
to„g„risidagi qarashlar, odam va hayvonlar tuzilishidagi farqlar, o„xshash 
tomonlar, odamning hayvonlar sistemasida tutgan o„rni.
 
Odamning paydo bo‗lishi to‗g‗risidagi muammo odamlarni qadimdan 
boshlab qiziqtirib kelgan va hozir ham qiziqtirayotgan muammo hisoblanadi. Bu 
muammoni hal etishda diniy qarashlar bilan ilmiy qarashlar orasida qadimdan bir 
- biriga zid fikrlar bildirilgan. 
Odamni ollox yaratganligi to‘g‘risida diniy kitoblarda ta‘kidlangan qarash 
bilan birgalikda eramizdan oldin va keyin yashagan tabtatshunos olimlar odam 
tanasining tuzilishini umurtqali hayvonlar tana tuzilishi bilan o‘xshashligini va 
shunga 
asoslanib 
dastlabki 
odamlar 
hayvonlardan 
kelib 
chiqqanligini 
ta‘kidlaganlar. 
Qadimgi Misrda Xnum degan xudo odamni kulol charxida loydan yasagan, 
degan fikr keng tarqalgan. Yunonistonda esa, odamlarni Zeva loydan yasagan, 
donolik xudosi Afina unga hayot baxsh etgan, deb hisoblashgan. Yahudiy, 
xristianlarning muqaddas kitoblari bo‗gan Injil, Tavrotda hamda musulmonlarning 
muqaddas kitobi Qur‘oni Karimda ham, dastlabki Odam otani xudo loydan yasab, 

---

184 
so‗ngra unga jon ato qilganligi ta‘kidlanadi. Masalan Qur‘oni Karimning 1) ―Xijr‖ 
surasi 26-oyatida, biz insonni (odamning asli) qora balchiqdan bo‘lib odam surati 
berilgach quritilgan loydan yaratganmiz Bunday qayt Shu suraning 28—29 oyatida 
yana takrorlanadi. Al –Asro surasini 61 oyatida Faqat iblis kibru – xavo bilan ―Sen 
loydan yaratgan kimsaga sajda qilurmanmi‖ deydi. Xaj surasi 5 oyatida ―biz sizga 
olloxning qudratini bayon qilish uchun sizlarni (ya‘ni otangiz Odamni tuproqdan, 
so‘ngra shakllanib bitgan, bitmagan parcha go‘shtdan yaratdik‖. 2) Mu‘minun 
surasi 12 oyatda Biz insonni (Odamni loyning sarasidan yaratdik). Rum surasi 54 
oyat Ollox Shunday zotdirki sizlarni zaif narsadan (bir tomchi suvdan yaratdi...). 3) 
Sajda surasi g‘oyat barcha narsani chiroyli qilib yaratgan Insonni yaratishni (ilk 
bor) loydan boshladik. So‘ngra uning naslini xakir bir suvdan iborat nutf (manim) 
paydo qildik. So‘ngra uni bitkazib, ichiga O‘z (mulkidan) ruxidan kiritdik. Sizlar 
uchun quloq, ko‘z, yuraklarni paydo qildik. Fatir surasi 11 – oyat Allox sizlarni 
(Odamni) tuproqdan, so‘ngra uning naslini ..... yaratib. Keyin sizlarni juft-juft 
(erkak - ayol) qilib qo‘ydi. Zumar surasi 6-oyat (U) sizlarni bir jondan Odamdan 
yaratdi, so‘ngra undan juftini (xavvoni) paydo qildi... . G‘afir surasi 67-oyat U 
sizlarni (Odamni tuproqdan) so‘ngra avlodlarni nutfdan, so‘ngra laxta qondan 
yaratgan zotdir. Toriq surasi 5 oyat bas, inson o‘zini nimadan yaratilganiga bir 
boqsin 6 oyat (U) otlib chiqqan bir suvdan yaralgan 7oyat U suv esa esa otani nujut 
kamari va onani ko‘krak suyagidan chiqan. 2) Shu sura 282 oyatida hamoim – 
masnun, ya‘ni qonunga bo‗ysunuvchi, shakl beriluvchi 3) Al isro surasi 61- 
oyatida tiyn – Laa, tuproq, balchiq, yer 4) Xamj surasi 6- oyatida tuproqdan – 
chang, kul 5) Shu oyatda yana nuftadin – toza suv, urug‗, maysa Shu oyatda 
alohida ivigan qon ivish xususiyatiga ega suyuqlik. Zulk 7) Mo‗min surasi 14- 
oyatda Muzg‗ayodan bir bo‗lak etdan paydo bo‗lgan degan yetti xil fikr berilgan. 
Bu tushunchalar odam tanasining yaratilishiga taaluqlidir. Lekin A‘raf 
surasining 11-oyatida Olloh nomidan odamlarga qarata Shunday deyilgan: 
―Aniqki, biz sizlarni yaratdik, so‗ng sizlarga su‘rat berdik‖. Bundan ko‗rinadiki, 
Olloh avval odamlarning ruhini yaratgan, so‗ng har bir ruhga su‘rat, jism ato etgan.

---

185 
Bunday diniy qarashlar bilan bir qatorda eramizdan oldin yashagan olimlar va 
undan keyingi tabiatshunos olimlar odamning tana tuzilishi umurtqali hayvonlarga 
o‗xshash ekanligini aytib o‗tganlar va ularga asoslanib, antik dunyo olimlari 
Anaksimandr, Anaksimen odam hayvonlardan kelib chiqqan, degan fikrni ilgari 
surganlar. (Ye.A. Vselsev Darvinizm).
Odam gavda tuzilishining hayvonlarga o‗xshashligini va odamlar 
hayvonlardan kelib chqqanligini Abu Nasr Forobiy ham ta‘kidlagan. Abu Rayhon 
Beruniy odamlarning rangi, qiyofasi, tabiati va axloqining turlicha bo‗lishi tuproq, 
suv, havo va odamlar yashab turgan muhit sharoitiga bog‗liq, deydi. 
Odamning paydo bo‗lishi muammosini hal etishda evolyutsion ta‘limotning 
asoschisi Ch. Darvining xizmatlari benihoya kattadir. U o‗zining 1859-yili nashr 
qilingan ―Turlarning kelib chiqishi‖ asarida odamning kelib chiqishi va tarixini 
yoritib berishda muhim ahamiyat kasb etishini ta‘kidlab o‘tadi. U Shu bilan chek-
lanmagan, 1871-yili ―Odamning paydo bo‗lishi va jinsiy tanlanish‖ degan mashhur 
asarini yozdi. U bu asarida odamning paydo bo‗lishi alohida hodisa bo‗lmay, balki 
hayvonot dunyosining tarixiy taraqqiyoti natijasi, degan fikrni ilgari suradi. U 
odamlarning hayvonlarga o‗xshashligini chog‗ishtirma anatomiya, embriologiya, 
paleontologiya dalillari asosida isbotlab berdi.