A s o s L a r I toshkent irrigatsiya va qishloq xo‘jaligini

1 Look: Restall G. Logic. An 
introduction. Published in the Taylor &
Francis e-Library, 2006. p. 18.
231

---

Demak, xulosa chiqarishning tuzilishi uch elementdan iborat: 
xulosa asoslari, xulosa va mantiqiy ergashish (xulosa asoslarining 
o‘zaro mantiqiy aloqadorligi va xulosa asoslari bilan xulosaning 
mantiqiy aloqadorligi).
Xulosa chiqarish xulosaning chinlik darajasiga ko‘ra zaruriy 
va ehtimoliy; xulosa asoslarining soniga ko‘ra bir asosli (bevo- 
sita) va ko‘p asosli (bavosita); fikrning harakat yo‘nalishiga ko‘ra 
deduktiv, induktiv, analogiya kabi turlarga bo‘linadi.
Mazkur tasnifda xulosa chiqarishni fikrning harakat yo‘nalishi 
bo‘yicha turlarga ajratish nisbatan mukammalroq bo‘lib, u xulosa 
chiqarishning boshqa turlari haqida ham ma’lumot berish imko- 
nini yaratadi. Xususan, deduktiv xulosa chiqarish zaruriy xulosa 
chiqarish, induktiv xulosa chiqarish (to‘liq induksiyani hisobga 
olmaganda) va analogiya ehtimoliy xulosa chiqarish deb olib qa- 
ralishi, bevosita xulosa chiqarish esa deduktiv xulosa chiqarish­
ning bir turi sifatida o‘rganilishi mumkin.
Deduktiv xulosa chiqarish. 
Deduktiv xulosa chiqarishning 
muhim xususiyati — unda umumiy bilimdan juz’iy bilimga 
o‘tishning mantiqan zaruriy xususiyatga egaligidir. Uning turlari- 
dan biri bevosita xulosa chiqarishdir.
Faqat birgina mulohazaga asoslangan holda yangi bilimlarning 
hosil qilinishi bevosita xulosa chiqarish, deb ataladi. Bevosita xu­
losa chiqarish jarayonida mulohazalarning shaklini o‘zgartirish 
orqali yangi bilim hosil qilinadi. Bunda asos mulohazaning tarki- 
bi, ya’ni subyekt va predikat munosabatlarining miqdor va sifat 
tavsiflari muhim ahamiyatga ega bo'ladi. Bevosita xulosa chiqa­
rishning quyidagi mantiqiy usullari mavjud:
I. Aylantirish 
(lot. — obversio) shunday mantiqiy usulki, 
unda berilgan mulohazaning miqdorini saqlagan holda, sifatini 
o‘zgartirish bilan yangi mulohaza hosil qilinadi1. Bu usul bilan 
xulosa chiqarilganda qo‘sh inkor sodir bo‘ladi, ya’ni avval asos- 
ning predikati, keyin bog‘lovchisi inkor etiladi. Bu usul bilan 
quyidagi ikki formula asosida xulosa chiqarish mumkin: