A s o s L a r I toshkent irrigatsiya va qishloq xo‘jaligini

Nisbatsiz 
tushunchalar 
zaruriy 
ravishda 
bir-birining mavjud bo‘lishini taqozo qil- 
maydigan, nisbatan mustaqil, alohida mavjud 
bo‘lgan predmetlarni aks ettiradi.
«ustoz va shogird», 
«qattiq va yumshoq», 
«sevinch va qayg‘u»
Mazmuni noaniq tushunchalar. 
Kundalik hayotda va ilmiy 
bilishda qo‘llaniladigan shunday tushunchalar bor-ki, ularning 
mazmunini aniqlab bo‘lmaydi. Buning bir necha sabablari bor:
1. Voqelikdagi buyum va hodisalar, ularning xususiyatlari 
ko‘p qirrali va murakkabdir. Masalan, «sevgi», «haqiqat» shun­
day tushunchalar jumlasidandir. Bu tushunchalarni har bir inson 
o‘zicha talqin qiladi.
2. Olamdagi barcha narsa va hodisalar doimiy o‘zgarishdadir. 
Ba’zan bu o‘zgarishlarning vaqt chegarasi noaniq bo‘ladi. Ma­
salan, «yosh yigit», «qari odam» tushunchalarida «qachondan 
boshlab?» «qay vaqtgacha?» kabi savollarga aniq javob bo‘lmagani 
uchun, bu tushunchalarning mazmuni noaniqdir.
3. Odamlar bir xil bo‘lgan obyektlarni har xil baholaydilar. 
Masalan, «zerikarli film», «qiyin vazifa», «yoqimli kuy» va h.k. 
Shunday tushunchalarga nisbatan «nima uchun?» degan savolni

---

q o ‘y s a k , 
hamma har xil javob beradi, natijada bu kabi tushuncha- 
larning aniq mazmunini bilib bo‘lmaydi, lekin tasavvur qilish 
mumkin. Bunday tushunchalar ilmiy adabiyotlarda yoki normativ 
hujjatlarda qo‘llanilganda ularning mazmuni qat’iy aniqlab olina- 
di. Masalan, «Yoshlarga oid davlat siyosati to‘g‘risida»gi dasturda 
«yoshlar», «yosh oila», «yosh mutaxassis» kabi tushunchalarning 
mazmuni qat’iy belgilangan1.
Tushunchalarning mazmuni va hajmiga ko‘ra turlarini bilish 
fikrlash jarayonidagi noaniqliklarni bartaraf etishga, fikrni aniq 
va to‘g‘ri bayon qilishga yordam beradi. U yoki bu tushuncha­
ning mazmuni va hajmiga ko‘ra qaysi turga mansub ekanligini 
aniqlash unga mantiqiy tavsif berish deyiladi. Masalan:
Universitet — umumiy sanaladigan, to‘plovchi, aniq, musbat, 
nisbatsiz tushuncha.
Kentavr — bo‘sh hajmli, aniq, musbat, nisbatsiz tushuncha.
Bilimsiz — umumiy sanalmaydigan, mavhum, manfiy, nisbat- 
dosh tushuncha.
Tushunchaning mazmuni va hajmi uzviy bog‘liq bo‘lib, bu 
bog‘liqlik teskari nisbat qonunida ifodalanadi. Bu qonunga ko‘ra 
tushunchaning hajmi keng bo‘lsa, uning mazmuni tor bo‘ladi va 
aksincha, tushunchaning hajmi tor bo‘lsa mazmuni keng bo‘ladi.
Tushunchaning mazmuni va hajmi o‘rtasidagi teskari nisbat 
qonuni tushunchalar bilan olib boriladigan qator mantiqiy amal- 
lar asosida yotadi.