А. Рахмонов, Ё. Жуманазаров, С. Акбаров ёш даврлари психологияси

2. Ўсмирларнинг биологик ўсиши. 
Ўсмирлик инсоннинг балоғатга етиш даври бўлиб, ўзига 
хос хусусияти билан камолотнинг бошқа поғоналаридан кескин фарқланади. Ўсмирда рўй берадиган 
биологик ўзгаришлар натижасида унинг психик дунёсида туб бурилиш нуқтаси вужудга келади. 
Балоғат даврига 11(12)-15 ёшли қизлар ва ўғил болалар кирадилар. Камолотнинг мазкур палласида 
жисмоний ўсиш ва жинсий етилиш амалга ошади. 
Боланинг бўйи 11-12 ёшида 6-7 см, ҳатто 10 см гача ўсиши мумкин. Бироқ бу босқичда 
қизлар ўғил болаларга қараганда тезроқ ўсадилар. Ўсмир 13-14 ёшга тўлганда ҳар иккала, жинс 
ўртасида бўйнинг ўсиши қарийб бараварлашади. Ўн беш ёшга қадам қўйганда эса ўғил болалар 
қизларни ортда қолдириб кетадилар. Шундан кейин то умрнинг охиригача ўсишда ўғил болалар 
устунлик қиладилар. 
Ўсмирлик даврида бўй билан тана номутаносиб равишда ўсади, натижада болалар ориқ, 
нимжон ва узун бўйли бўлиб кўринадилар. 
Ўсмирларда юракнинг ҳажми ва тириклик сиғими ҳар йили 25 фоиз катталашиб боради. 
Бўйнинг жадал ўсиши ва тана оғирлигининг ортиши билан қон ҳамда кислородга эҳтиёж ҳам ортади, 
бу эҳтиёж юрак хажмининг кенгайиши ва функционал фаолияти кўрсаткичларининг бойиши эвазига 
таъминланади. Мазкур даврда тананинг умумий ҳажмидан 7-8 фоизини қон ташкил қилади, қон 
босими бирмунча ошади, симоб устунининг 110-115 мм даражасида бўлади. Юрак қисқаришининг 
частотаси бир қадар секинлашади, масалан, 11 ёшда дақиқада 85-90 марта урган бўлса, 14-15 
ёшларда 70 мартагача пасаяди. 
Ўсмирлик даври организмнинг жўшқин ўсиши ва ривожланиши давридир. Бу даврда 
тананинг интенсив ўсиши (мана шу икки йил мобайнида қиз болалар максимум ўсиш 13 ёшга, ўғил 
болаларда эса – тахминан 15 ёшга тўғри келади) юзага келади. Бу даврда боланинг мускул аппарати 
такомиллашади ва скелетининг суякланиш процесси давом этади. 
Ўсмир боланинг қандай ўхшовсиз, бесўнақай кўринишини биз яхши биламиз. Буни нотекис 
жисмоний тараққиёт билан тушунтириш мумкин: скелет ва қўлоёқлари хусусан интенсив равишда 
бўйига ўсади, кўкрак қафаси эса тараққиётдан орқада қолади. Бу эса айрим психологик намоёнликни 
юзага келтиради: ўсмир ўзининг бесўнақайлигини англайди, ундан уялади ва ўзининг 
ўхшовсизлигини ниқоблашга интилади. Баъзан сунъий, серҳашам қиёфага кириб, сохта ва ясама 
қўполлик билан ўзининг ташқи қиёфасидан кишиларнинг диққатини чалғитмоқчи бўлади. Унинг 
қадди-қомати, важоҳати ёки юришларига нисбатан ҳатто салгина киноя ва ҳазил мутойиба кўпинча 
жўшқин реакцияни юзага келтиради; кишиларнинг кўз ўнгида кулгили ва қовушмаган бир одамга 
айланиб қолганлигидан ўсмир ранжийди. 
Бу даврда юрак-қон томирлари системасининг тараққиётида мос келмаслик ҳодисаси 
кузатилади. Бу пайтда юрак ҳажми жиҳатидан анча катталашади, анчагина бақувватлашади, анча 
кучли ишлай бошлайди, қон томирларининг диаметри бўлса тараққиётдан орқада қолади. Бу 
кўпинча қон айланишининг вақтинча бузилишига, қон босимининг ёшга боғлиқ ҳолда 
кўтарилишига, юрак фаолиятининг зўр беришига олиб келади. Натижада айрим ўсмирларда 
учрайдиган бош айланиши, юрак уриши, бош оғриши, вақтинча юзага келадиган заифлик, нисбатан 
тез толиқиш ва шунинг каби ҳолатлар вужудга келади. 

---

53 
Ўсмирлик даврида нафас олиш органлари жадал ривожланади. Ўпканинг тириклик сиғими 
қуйидагича бўлади:Ўғил болаларда – 11ёшда 1900-2000 мл; 15 ёшда 2600-2700 мл. 
Қизларда – 11 ёшда 1800-1900 мл; 15 ёшда 2500-2600 мл. Шунинг учун нафас олиш ҳар 
дақиқада 2 марта камаяди. Ўғил болалар қорин билан, қизлар эса кўкрак билан нафас ола 
бошлайдилар. Кўкрак қафаси, нафас олиш мускуллари тез ўса боради ва жинсий етилишни 
кучайтиради. 
Юқорида қайд қилинган юракқон томирлари системаси тараққиётининг хусусиятлари ва ички 
секреция безлари фаолиятининг интенсив ишлай бошлаши (жумладан, қалқонсимон безлар 
фаолиятининг) одатда ўсмирлар нерв системаси фаолиятини айрим ҳолларда тез ўтиб кетадиган 
бузилишларга олиб келади. Ўсмирларда ортиқча қўзғалувчанлик, серзардалик, тутақиб кетиш ва 
эффект типидаги жўшқин ҳамда кескин реакцияларда намоён бўладиган асабийликни кўзатиш 
мумкин. Ўсмирнинг нерв системаси ҳали кучли ва узоқ вақт давом этадиган бир хилдаги 
қўзғовчиларга ҳамма вақт ҳам бардош беришга қобил эмас. Бундай қўзғовчиларнинг таъсирида 
ўсмирларнинг нерв системаси кўпинча тормозланиш ҳолатига ёки, аксинча, кучли қўзғолиш 
ҳолатига ўтиб кетади. Таассуротларнинг ниҳоятда кўплиги, кучли асабий ҳаяжонланиш, ҳаяжонга 
соладиган ҳодисани узоқ вақт кутиб қолиш ва шу кабилар ўсмирларга ана шундай таъсир қилиши 
мумкин. Бир хил ўсмирлар бунинг таъсири остида тормозланиб қоладилар, улар шалпайиб бировга 
аралашмайдиган, уйқусираган ва анқов бўлиб қоладилар; бошқа бир ўсмирлар тажанг, асабий бўлиб 
қоладилар, улар интизомни буза бошлайдилар, баъзан ўзларига мутлақо муносиб бўлмаган (баъзан 
эса умуман бемаъни) хатти-ҳаракатларни қиладилар. Бу эса ўқитувчини, тарбиячини қийин аҳволга 
тушириб қўяди. 
11-12 ёшдаги ўсмирнинг ички секреция безлари қайта қурилади. Гипофизнинг олд қисми 
ишлаб чиқарадиган гормонлар гавданинг ўсишини таъминлайди. Гипофизнинг ўрта қисми кучайиши 
сабабли пигментлар алмашиниши ўзгаради, натижада соч қорайиши, юзларнииг оқариши намоён 
бўлади. Гипофиз билан бир қаторда қалқонсимон безнинг функцияси ҳам кучаяди. Қалқонсимон без 
ишлаб чиқарадиган тироксин гормони организмда модда алмашинуви ва энергия сарфини кескин 
орттиради. Марказий нерв системасида қўзғалувчанлик ўзгаради, натижада яққол ҳис-туйғулар 
туғила бошлайди. Қалқонсимон без фаолиятининг кучайиши қўзғалувчанлик, асабийлашиш ва 
толиқишни келтириб чиқаради. Бош мия қобиғида тормозланиш жараёнининг сусайиши шиддатли 
эмоционал кечинмаларни вужудга келтиради, хулқ-атворда парокандалик, ғайритабиийлик пайдо 
бўлади. Қалқонсимон без функциясининг ўзгариши ва модда алмашинувининг бузилиши сабабли 
ўсмирда семириш рўй бериши мумкин. 
Мазкур ёш даврида жинсий безлар фаолияти кучаяди. Балоғатга етишнинг бирламчи ва 
иккиламчи аломатлари ўса бошлайди: ўғил болаларда овоз ўзгаради, йўғонлашади, мўйлов ва соқол 
пайдо бўлади, қизларда эса кўкрак безлари ривожланади ва ҳоказолар. Натижада бошқа жинсга 
қизиқиш ортади, орзу, хоҳиш, нозик туйғу, соғинч, изтироб каби кечинмалар пайдо бўлади.