A. R. Babajanov, A. M. Muqumov, Z. X. Xafizova yerdan foydalanishda integratsion boshqaruv

Bilimni tekshirish uchun savollar: 
1
.
Jarayon deganda nima tushuniladi?
 
2.Boshqarish deb nimaga aytiladi? 
3.Jarayonlarni boshqarish deb nimaga aytiladi? 
4. Integratsion boshkaruv deganda nima tushuniladi? 
5.Tizimga qanday ta’rif beriladi? 
6.Tizim qanday elementlarni o‘z ichiga oladi? 
7.Tizimning qanday turlari mavjud? 
8.Qanday tizimlar moddiyga kiradi? 
9.Qanday tizimlar abstrakt tizim deb ataladi? 

---

15 
10.Qanday tizimlar moddiy-abstrakt tizimdir? 
11.Tizim qanday talablarni qondirishi zarur? 
12.Tizimlarni boshqarish deganda nima tushuniladi? 
13.“Murakkab iqtisodiy tizim” tushunchasi nimani anglatadi? 
14.Murakkab iqtisodiy tizimlarni boshqarish qanday amalga oshiriladi? 
2-mavzu. Mamlakatning yer fondi - boshqarish obyekti sifatida 
 
Mustaqil O‘zbekiston Respublikasining asosiy boyliklaridan biri bu yer 
resurslari hisoblanadi. Mamlakat chegarasidagi uning maydoni 44892.9 ming ga, 
korxonalar, muassasalar, tashkilotlar hamda fuqarolar foydalanishidagi maydon esa 
44892,4 ming ga (zahira yerlar bilan) tashkil etadi (35, 9 b.]. Yer maydoni bo‘yicha 
O‘zbekiston dunyodagi qator mamlakatlar, jumladan Yaponiya, Norvegiya, 
Finlyandiya, Italiya, Buyuk Britaniyadan yirik, Shvetsiya, Ispaniya kabi mamlakatlar 
yer maydonlari bilan nisbatan tengdir. O‘zbekistonning ijobiy tabiiy sharoiti–iqlimi, 
tuproqlari, relefi, sug‘orish suvi, foydali qazilmalarini hisobga olgan holda mamlakat 
yer resurslaring muhimligi hamda foydaliligini e’tirof etmasdan iloj yo‘q. Mamlakat 
tabiiy boyliklarini e’tirof etgan holda O‘zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti 
I.A.Karimov shunday yozadi: “O‘zbekistonning muhim xususiyati-respublikani agrar 
salohiyatli 
mamlakatga 
aylanishiga 
imkon 
bergan 
yerining 
yuksak 
unumdorligidir.Ma’qul iqlim sharoiti, dehqonchilikni sug‘orish xarakteri yirik 
mikdorlardagi qishloq xo‘jalik mahsulotlarini qayta ishlashni amalga oshirishni 
rivojlantirish uchun tarixan respublikada yaxshi sharoit yaratdi [26, 191 b]. 
O‘zbekistoning yer resurslari faqatgina yuqori industrial va samarali qishloq 
xo‘jaligini yuritish uchun muhim emas.”Uning yer ostida yirik miqdorlarda foydali 
qazilma zahiralari: qimmatli va rangli metallar, uran va temir rudalari, neft va gaz, 
mineral qazilmalar mavjud. Bugun respublikada 2,7 mingdan ortiq konlar hamda 
istiqbolli foydali qazilmalar joylari aniqlangan. Ular o‘z ichiga 100 ga yaqin mineral 
xom-ashyolarni oladi, shundan 60 tasi ishlab chiqarishga tortilgan, 900 dan oshik 
joylar razvedka qilingan, ulardagi tasdiqlangan zahiralar 970 mlyard AQSH dollarida 
baholangan” [27, 178 b]. Bularning barchasi mamlakat iqtisodiyoti uchun yirik 
hajmlardagi investitsiyalarni kiritish uchun kuchli omildir. 
O‘zbekiston Respublikasida yer davlat mulki hisoblanadi hamda u yuridik va 
jismoniy shaxslarga umrbod me’rosiy egalik, ijara, egalik va foydalanish huquqlari 
asosida, qonunchilikda belgilangan tartibda esa mulkchilik huquqi asosida beriladi. 
Ammo mamlakatda iqtisodiy islohatlarni chuqurlashuvi yer munosabatlarini ancha 
keskin isloh qilish zaruriyatini obyektiv tarzda tug‘dirdi. Respublikaning birinchi 
prezidenti I.A.Karimovning 2006 yil 24 iyuldagi PF-3780–sonli Farmoniga binoan 
respublikada ishlab chiqarish obyektlari hamda shaxsiy uy-joy qurilishi bilan band 
yerlarni xususiylashtirilishi ko‘zda tutiladi [15]. Mulkchilik shakllari hamda yerga 

---

16 
bo‘lgan 
huquq 
turlarining 
turli–tumanligi 
O‘zbekiston 
Respublikasi 
Konstitutsiyasining 55-moddasiga binoan quyidagicha ko‘rsatiladi: «Yer… va boshqa 
tabiiy resurslar umummilliy boylikdir, ulardan oqilona foydalanish zarur hamda ular 
davlat tomonidan himoyalanadi» [1]. 
Foydalanish maksadlariga karab mamlakat yagona yer fondi kuyidgi toifalarga 
bulinadi
1
: 
-qisxo‘jalik yerlari (20417,0 ming ga); 
-aholi punktlar hloq i yerlari (219,6 ming ga); 
-sanoat, transport, aloqa, mudofaa va boshqa maqsadlarga mo‘ljallangan
yerlar(905,1 ming ga); 
-tabiatni muhofaza qilish, sog‘lomlashtirish, rekreatsiya mohiyatidagi yerlar 
(76,0 ming ga); 
-tarixiy-madaniy axamiyatga molik yerlar (9,7 ming ga); 
-o‘rmon fondi yerlari (9752,3 ming ga); 
-suv fondi yerlari (832,4 ming ga); 
-zahira yerlar (12680,3 ming ga). 
Jamiyatda yer ko‘p maqsadli funksional mohiyatga egadir. Shu jihatdan ham 
mamlakat yer fondi tarkibiy jihatdan sakkizta yer toifasiga bo‘lingan(2 va 3 rasmlar, 
1-jadval) [35,13,6 b]. 
2-rasm. O‘zbekiston Respublikasi yer fondining tarkibi 
 
Davlat yer fondining har bir toifasi boshqa yer toifalaridan alohida ajralib 
turadigan o‘ziga xos maqsadli mohiyatiga egadir. Aynan shu jamiyatning turli–tuman 
1
O’zbekiston Respublikasi Yer kodeksi 8-moddasi