A. R. Babajanov, A. M. Muqumov, Z. X. Xafizova yerdan foydalanishda integratsion boshqaruv

n m 
E
sots
 = Σ Σ Eij (2)
1 1
bu yerda: 
i-
yer uchastkalarining indeksi ( i-1,2.....n ) 
j
- ijtimoiy faoliyatlar sohasida yer uchastkalarining maqsadli mohiyatining 
indeksi (j-1,2... m) 
Eij
- j maqsadli mohiyatdagi j-yer uchastkasidan foydalanishning ijtimoiy 
samaradorligi 
Yerdan foydalanishning ijtimoiy qirrasiga nazariy hamda amaliy jihatlardan 
unchalik etarli darajada e’tibor berilmaydi; yerlardan foydalanishning ijtimoiy 
samaradorligini baholash masalalari o‘rganilmagan; baholash ko‘rsatkichlar tizimi 
ishlab chiqilmagan; ijtimoiy samaradorlikni qiymat baholash mavjud emas. Ijtimoiy 
qirrasi ko‘p jihatdan yerdan foydalanishning boshqa qirralari bilan xususan, 
iqtisodiy, rekreatsion hamda ekologik qirralari bilan uzviy bog‘liqdir, negaki 
yerlardan foydalanishda ularning natijalari kishilarning turmush tarzida yoritiladi.
Iqtisodiy qirrasi
- yer ishlab chiqarish vositasi (ishlab chiqarish mohiyati), yer 
osti “ombori”, mulkchilik obyekti (bozor munosabatlari), soliqga tortish obyekti 
(fiskal mohiyati) sifatlarda foydalanishni tavsiflaydi, hamda jamiyat farovonligini 
moddiy asosi bo‘lgani holda kenglik jihatidan chegaralangan va miqdor jihatidan 

---

108 
qayta tiklanmaydi, qaysiki bular ushbu muhim tabiiy resursdan oqilona va samarali 
foydalanishni obyektiv tarzda ko‘zda tutilgan. Bularning barchasi yerdan 
foydalanishning iqtisodiy mohiyatini, yagona davlat yer fondidan samarali 
foydalanish zaruriyatini, ushbu qirraning muhim ekanligini anglatadi.
19-rasm. Yer resurslaridan foydalanish samaradorligining
turlari va qirralari 
 
Jamiyat faoliyatining turli sohalarida va iqtisodiyot tarmoqlarida yerdan 
foydalanishning iqtisodiy samaradorligi turlichadir, negaki u bir holatda “kenglik-
operatsion asos” sifatida, ikkinchi holatda-ishlab chiqarish vositasi sifatida, uchinchi 
holatda esa asosiy ishlab chiqarish vositasi sifatida va nihoyat boshqa holatda tovar 
sifatida gavdalanadi. Yerdan foydalanishning iqtisodiy qirrasini asosiy tashkil 
etuvchilariga quyidagilarni kiritish zarur: 
Texnologik
Tadbirkorlik
Huquqiy 
Axborotli 
Tashkiliy - hududiy 
Resursli 
Yer resurslaridan foydalanishni taminlash qirralari 
Yer resurslaridan foydalanish 
Yer resurslaridan foydalanishni qirralari 
Ijtimoiy 
Iqtisodiy 
Rekratsion
Ekologik 
Yer resurslaridan foydalanishni samaradorligining turlari 
Ijtimoiy 
Iqtisodiy 
Rekratsion 
Ekologik 
Samaradorlikninqiymat bahosi 
Yer resurslaridan foydalanishning 
Jamlanma samaradorligi 

---

109 
-yerlarni qishloq xo‘jaligi va o‘rmon xo‘jaligi ishlab chiqarishida foydalanish; 
-yerlarni noqishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishda foydalanish; 
-yerni ijara haqi; 
-yerdan foydalanishning fiskal tomoni; 
-yerdan foydalanishning bozor (oldi-sotdi) sohasi; 
-yer uchastkalarini ajratib olishda zararlar va yo‘qotishlarning o‘rnini qoplash; 
-yerni qayta tiklash samaradorligi; 
-yerlarni muhofaza qilish; 
-yerlardan oqilona foydalanishni rag‘batlantirish (shu jumladan jarima to‘lovlar). 
Birinchi beshta holat iqtisodiy natija (daromad) bilan bog‘liq yerlardan 
foydalanishni tavsiflaydi, ikkinchi guruh (6-9) esa yerlardan kelgusida samarali 
foydalanish uchun potensial sharoitni ta’minlash harakatlarini tavsiflaydi. 
Shu sababli yagona davlat yer fondidan (zaxira yerlaridan tashqari barcha yer 
toifalari bo‘yicha) foydalanishning iqtisodiy samaradorligini iqtisodiy-matyematik 
modelining maqsadli funksiyasi umumiy tarzda
quyidagi ko‘rinishda aks etilishi mumkin: 
7 5 7 9 
Z
opt
= Σ Σ Dij-Σ Σ Nij → tax (3) 
i =1 j=1 i =1 j=1 
bu yerda: D-yerdan foydalanishdan iqtisodiy natija (daromad); 
Z-yerdan foydalanishdan daromadni ta’minlashga xarajatlar;
I-yagona yer fondi kategoriyasining indeksi; 
j-yerlardan foydalanish bo‘yicha tadbirlar turlarining indeksi. 
bu yerda