A qodiriy nomli jizzax davlat pedagogika instituti boshlang’ich ta’lim fakulteti

6-Mavz: Mutaxassislik fanlarini oqitishda o’qitishning samarali uslublaridan 
foydalanish asoslari 
1.O’qitish metodlarini uslubiy tahlil jihatidan guruhlash 
2.Dars utish metodlarga turli jihatidan yondashish.
3. Mutaxassislik fanlarini o’qitishda qullaniladigan metodlarni tanlash ahamiyati 
4. Dars o'tish metodlarini tanlash mezonlari 
5.Interaktiv metodlarni qo'llash va o'quv jarayonini tashkil etishdagi qiyinchiliklar 
6. Mehnat ta’limi yunalishi mutaxassislik fanlarni masofadan o'qitish metodi
7. O’qitish metodlarini uslubiy tahlil jihatidan guruhlash 
Metodlarni ajratib turuvchi sifatlarga: birinchi guruhga bilimni idrok qilish va 
o‘zlashtirish, ikkinchi guruhda tadbiq etish va mustahkamlash, uchinchi guruhda 
atestatsiya va olingan bilimlar darajasini aniqlash kiradi. 
Metodlar fanlarni o‘rganishdagi qullashda qamroviga kura bo‘lish mumkin: 
umumiy metodlar, turkum fanlarini o‘rganishda qullaniladigan va xususiy 
metodlarga bo‘linishi mumkin. 
Dastlab, dars berish metodlarini tariflashga an’anaviy jihatidan yondashilib, 
o‘rganiladigan bilim manbalarga kura guruhlarga ajratilgan. Bunday guruhlanish 
ning ijrosi qadimgi falsafiy va pedagogik qarashlarga borib taqaladi. Bunday man 
balar, qadimda uchta: amalda sinash, ya’ni amiliyot(tajriba), kurgazmali, og‘izaki 
ifodalangan. Jamiyat tarraqiyoti tufayli keyinchalik unga kitob bilan ishlash qu 
shildi. Sungi 20 yil mobaynida hayotga, shuningdek, ta’limda shiddat bilan yangi 
metodlar, qog‘ozsiz axborot manbai: video – kompyuter tizimi kirib keldi. 
Metod murakkab, ko'p qirralik boigani uchun ham unga turli jihatdan yondashib, 
tizimlashtirish, guruhlarga ajratish mumkin. Shuning uchun ham hozirgi raytda 
metodlarni tariflashni o'nlab guruhlarini ko'rsatish mumkin, ularning soni hozirgi 
kunda yanada ortib bormoqda. 
Texnologiya ta’limi yunalishidagi nar bir mutaxasisslik fani o'z predmetini 
ilmiy, uslubiy, texnik va texnologik va boshqa alohida xususiyatlaridan kelib 

---

chiqqan holda, shu fanga xos bo'lgan metodlar yordamida o'rganadi. Fanni o'rga 
nish jarayonida esa nafaqat fanning predmetini o'rganishda qo'Ilaniladigan me 
todlar, balki fanni o'rganish, bilish jarayonini tashkil etishda qo'Ilaniladigan me 
todlar ham katta ahamiyatga ega. Chunki o'qitish jarayonida fanni talabalar ongiga 
yetkazish, ularni bilim olishga chorlash, qiziqtirish, o'z ustida ishlashga yo'naltirish 
ko'p jihatdan unda qo'Ilaniladigan metodlarga bog'liq. 
Metodlarni ajratib turuvchi sifatlarga: birinchi guruhda bilimniIdrok qilish va 
o'zlashtirish, ikkinchi guruhda tatbiq etish va niustahkamlash, uchinchi guruhda 
attestatsiya va olingan bilimlar darajasini aniqlash kiradi. 
Metodlarni fanlarni o'rganishdagi qo'llashdagi qamroviga ko'ra uch guruhga 
bo'lish mumkin: umumiy metodlar, turkum fanlarni o'rganishda qo'Ilaniladigan va 
xususiy metodlar. 
Dars o'tishning umumiy metodlari barcha fanlarni o'rganishda qo'llaniladi. 
Masalan, savol-javob, suhbat, tarqatma materiallardan loydalanish kabilar. 
Ayrim metodlarni esa ma'lum turkum fanlarni o'qitishdagina qo'llash mumkin. 
Bularga masala yechish, munozara. Ayrim metodlarni esa ma'lum turkum «fanlarni 
o'qitishdagina qo'llash mumkin. Bularga masala yechish, munozara, «aqliy hu-
jum» kabilarni kiritish mumkin. 
Xususiy metodlar faqat ayrim olingan fanni o'rganishda qo'Ilaniladigan 
metodlar yoki usullar bo'lib u o'rganilayotgan fanning xususiyatidan kelib chiqib 
qo'llaniladi. Xususiy metodlar faqat ayrim olingan fanni o'rganishda 
qo'llaniladigan metodlar yoki usullar bo'lib u o'rganilayotgan fanning 
xususiyatidan kelib chiqib qo'llani ladi: «case study», tadqiqot kaibilar. 
Dars jarayonida fanni yoki mavzuni o'rganishda umumiylikdan xususiylikka yoki 
aksincha, xususiylikdan umumiylikka borilishiga qarab ikki katta guruh: deduktiv 
va induktiv metodlarga bo'lish mumkin. Masalan, buxgalteriya fanini o'rganish 
buxgalteriya balansini o'rganishdan boshlanadi, ya'ni deduktiv metod qo'llaniladi. 
Deduktiv va induktiv metoddan foydalanib, mavzuni yoki uzviy savolni muhoka 
ma qilishimiz mumkin. 
O'qitishning induktiv va deduktiv metodlari — o'quv materiali mazmunining xa 
rakteri va mantiqini yoritish usulidir. 
O'qitishning induktiv metodi — o'qituvchi va talabaning turli variantlardagi 
faoliyatidir. Bunda o'qituvchi avval faktlarni tushuntiradi, tajribalarni, ko'rgazmali 
qo'llanmalarni namoyish qiladi, umumlashtirish va tushunchalarni ta'riflash bo'yi 
cha mashqlar bajarishni tashkil etadi. Talabalar oldin xususiy faktlarni o'zlashtira 

---

dilar, keyin xulosa chiqaradilar va o'quv materialini umumlashtiradilar. Yoki tala 
balar oldiga xususiy qoidalardan umumiy xulosalargacha mustaqil mushohada yuri 
tishni talab qiladi-gan muammoli topshiriqlar qo'yiladi. Ular faktlar ustida mustaqil 
fikrlaydilar, ishlaydilar va tegishli xulosalar chiqaradilar, umumlashtiradilar. 
Deduktiv metod - o'qituvchining avval umumiy qoidalarni, ta'riflarni aytishi, 
keyin navbatma-navbat xususiy hollarni, muayyan vazifalarni keltirib chiqarish 
usulidir. Bunda o'quvchi-talabalar umumiy qoidalarni idrok qiladilar, formulalarni 
o'zlashtiradilar, keyin esa ulardan kelib chiqadigan natijalarni o'rganadilar. 
Agar shu metodlar taqqoslansa, o'quvchi-talabalar o'zlari mushohada yuritib, 
faktlar, raqamlar, ma'lumotlarni umumlashtirish,mustaqil xulosa chiqarishni 
o'rganishlari nuqtayi nazaridan induktiv metod foydaliroqdir. Deduktiv metod 
o'quv materialini tezroq o'tishga yordam beradi, lekin bunda mustaqil fikrlash 
yaxshi rivoj-lanmaydi, mavhum fikrlash faolroq rivojlanadi. 
Induktiv va deduktiv metod barcha fanlar uchun umumiy bo'lib, mavzu yoki 
savolni o'rganishda lining xususiyatlariga ko'ra qaysi birini qo'llashni o'qituvchi 
tanlaydi. Barcha fanlarni o'rganishda qo'llaniladigan dars o'tishning savol-javob, 
suhbat, tarqatma materiallardan foydalanish kabi umumiy metodlari borki, ularni 
qo'llashda albatta fan, mavzu, uzviy savollarni o'rganishning maqsali, mazmuni 
hisobga olinadi. 
Bilishning bosqichlariga ko'ra talabaning fikrlash doirasi, qobiliyatini hisobga 
olib, topshiriq, vazifa berish kerak. O'qitishning turli uslublarini qo'llashdan asosiy 
maqsad, talabalar bilimini yuqori bosqichlarga olib chiqishdir. 
O'tgan asrning o'rtalaridan metodlarni faol (aktiv) va passiv guruhlarga ajratishga 
harakat kuchaydi. Ayniqsa, interaktiv(Interaktiv — ing. interact co'zidan olingan 
bo'lib, inter-o'zaro, act-faoliyat yuritisli, harakat qilmoq, ya'ni o'zaro harakat 
qilmoq ma'nosini anglatadi)metodlarni qo'llash keng targ'ib qilina boshlandi. 
Ko'pgina pedagog va psixologlarning fikricha metodlarni aktiv va passiv 
guruhlarga bo'lish noto'g'ri uni shunday bo'lishiga aslida o'qituvchi va o'quvchi, 
talabalar sababchi deyishadi. «Interaktiv» tushunchasi kompyuter lug'atidan 
olingan bo'lib, komyuterdan foydalanuvchining axborot almashish jarayonini 
ekranda ko'rib turib, jarayonga ta'sir etishi, o'z xohishiga ko'ra boshqarishi, uning 
harakatlariga kompyuterining javob berishi ko'zda tutilgan. Bunga misol qilib 
kompyuter o'yinlarini ko'rsatish mumkin. 
Asosiysi, o'qituvchi dars o'tish metodlarini qo'llar ekan, o'quvchi, talabalarni 
hamkorlikda ishlashini ta'minlashi, ularni mustaqil fikr yuritishga undashi zarur. 

---

Guruhlarga ajratish, tasniflashga doir yana qator yondashuvlar mavjud. Ulardan 
biri didaktika bo'yicha nemis mutaxassisi L. Klin-berg tarifi bo'lib, u o'qitish 
metodlarini hamkorlik shakllari bilan birga olib qaraydi, ya'ni monologik 
metodlar(ma'ruza, hikoya, namoyish qilish), dialogik va polidogik metodlar 
(suhbat, munozara va boshqalar)va individual, guruhiy, frontal, jamoa tarzida 
bayon qilish kabi hamkorlik shakllari mavjud deb hisoblaydi. 
Umuman olganda, metodlarni guruhlarga bo'lishning barchasida ham kamchiliklar 
mavjud. Shuning uchun ham pedagoglar metodlarni tariflash, guruhlarga ajratishni 
takomillashtirishga harakat qilishmoqda. Shu sababli metodlarni guruhlashdan voz 
kechish tendensiyasi vujudga keldi. Metodlarning murakkabligi ularni turli 
sharoitlarda qo'lashga ahamiyat berishga majbur qilmoqda. 
Har bir darsni o'qitish jarayonida bir necha metod bir-biriga bog'lanib, 
qorishib,o'qituvchi va talabalarning o'zaro muloqoti natijasida ta'lim metodlari bir-
biriga singib ketadi. Tadqiqotchi Yu. K. Babanskiyning fikricha, biz u yoki bu 
metodni qo'llash haqida gapirar ekanmiz, bu shu metodning ma'lum bosqichda 
yetakchi rol o'ynashini bildiradi, xolos. 
Metodlarning funksional jihati butun o'quv jarayonida o'zgarmas emas, ya'ni qotib 
qolmaydi. U sharoitga, qo'yilgan taIabga, intensiv tarzda qo'llanish yoki 
qo'llanmasligiga ko'ra o'zgarib turadi. 
Bir xil metodlar ko'proq ta'lim berish, talabalarni kamol toptirish, tarbiyalashda 
muhim rol o'ynasa, boshqalari bilim olishga davat etish, uchinchilari esa bilimni 
nazorat qilishda keng imkoniyatlarga ega. 
Dars berishning mazmuni shu fanda mujassamlashgan obyektiv reallik bilan 
aniqlanadi. Metodika fanning o'quv jarayonidagi harakati, rivojlanish shaklidir. 
Fan bilan uni o'qitish o'rtasidagi farq shundaki, fan bevosita obyektiv reallik bo'lib, 
uning rivojlanish qonunlarini ifodalash bilan birga, o'quv predmeti sifatida ana shu 
jarayonni bevosita tasvirlaydi. Umuman olganda, o'qitish, ilm berish obyektiv 
dunyoni bilishni shu fan erishgan yutuqlar darajasiga ko'taradi. Fan doimo 
rivojlanib yangi kashfiyotlar, bilimlar bilan boyib boradi. O'z navbatida, 
talabalarga bilim berish jarayonida ular ongiga ushbu kashfiyotlar singdirib 
boriladi. 
Mutaxasisslik ta’minotining yangi qirralari, muammolari ularni yechish yo'llarini 
o'rganish jarayonida beto'xtov chuqurlashib boradi. O'quv jarayonida yangi 
metodlar qo'llaniladi, yangi o'quv kurslari kiritiladi. Mutaxasisslik fanlardan dars 
berishni ma'naviy, nazariy tomonidan yuqori bosqichga ko'tarish ko'p jihatdan 

---

ta'lim-tarbiya jarayonida qo'llaniladigan o'quv shakllari, metodlari, talabalarni 
uslubchi olimlarning ishlarini o'rganishlari darajasiga ham bog'Iiq. 
O‘qitish uslublarini mohiyatiga kura 3-guruhga ajratish mumkin. 
Uslublarning 1-guruhi o‘qitish faoliyati manbai va qabul qilinishi bo‘yicha 
og‘izaki va ko‘rgazamali, axborotni o‘zatish va qabul qilishning mantiqiy 
xususiyatlari bo‘yicha induktiv va deduktiv, mustaqil fikrlash darajasiga ko‘ra 
reproduktiv va muammoli-izlanuvchilik, o‘quv ishlarining boshqarilish darajasiga 
ko‘ra o‘qituvchi rahbarligida va ta’lim oluvchilarning mustaqil ishi sifatida bo‘ladi. 
Uslublarning 2-guruhi ta’lim olishga qiziqishni rag‘batlantirish uslublari bo‘yicha 
bilim olishga qaratilgan o‘yinlar, ta’limiy bahslar, axloqiy-hissiy vaziyatlar 
yaratish, faoliyatli o‘yinlarni tashkil qilish, ma’suliyat va burchni shakllantirishga 
yo‘naltirilgan uslublar bo‘yicha ta’limning ahamiyatini belgilashda ishontira olish, 
talablarni bayon qilish, rag‘batlantirish va jazolash orqali amalga oshiriladi. 
Uslublarning 3-guruhi og‘zaki nazorat va o‘z-o‘zini nazorat qilish 
uslublaribo‘yicha individual so‘rov o‘tkazish, frontal so‘rov o‘tkazish, og‘izaki 
sinovlar, og‘izaki imtixonlar, yozma nazorat va o‘z-o‘zini nazorat qilish uslublari, 
yozma nazorat ishlari, yozma sinovlar, yozma imtixonlar, yozma ishlar, amaliy 
nazorat va o‘z-o‘zini nazorat qilish metodlari, mashina vositasida nazorat qilish, 
Laboratoriya-sinov mashg‘ulotlari, ijodiy imtihonlar bilan olib boriladi(rasm-3). 
Hozirgi paytda o‘rganiladigan bilim manbalariga kura, metodlar qo‘yidagi bir 
necha guruhlarga bo‘linishi( amaliy metodlar yoki amalda sinash, tajriba metodi, 
kurgazmali metodlari, og‘izaki metodlari, kitob bilan ishlash, vileo metodlar) 
mumkin. 
1) 
Amalda sinash, tajriba metodi: tajriba o'tkazish, amaliyot o'tkazish; 
mashqqilish, mehnat, ishlabchiqarishjarayonidaqatnashish, eksperimento'tkazish. 
2) 
Ko'rgazmalinamoyishqilishmetodi: har xil rasm, suratlardan foydalanish; 
namoyish qilish; illyustratsiya qilish; o'quvchi, talabalar tomonidan kuzatish, 
amaliyot o'tkazish. 
3) 
Og'zakiso'zorqaliifodalanadiganmetod: tushuntirish, ongiga yetkazish; 
hikoya qilish; o'zaro fikr almashuv; suhbat o'tkazishyo'1-yo'riq, ko'rsatma 
berish;ma'ruza: munozara, bahs va boshqalar. 

---

4) 
Kitob bilan ishlash: o'qish, o'rganish, tezda ko'rib, varaqlab chiqish; sitata 
keltirish va uning ustida ishlash, bayon yozish; referat yozish, reja tuzish, konspekt 
qilish va boshqalar. 
5) 
Video metod: kompyuterda mashq, test yechish; : nazorat 
o'tkazish;internetda ishlash; elektron variantlar bilan ishlash; o'quv filmlarini 
tayyorlash va namoyish etish; axborot texnologiyalariga asoslanib, ishlab chiqilgan 
dasturlar asosida kompyuterda muta xasisslik ko'rsatkichlarni hisoblash, ularga 
omillar ta'sirini o'rganish; multi media asosida taqdimot tayyorlash, namoyish etish 
vaboshqa shu kabilarni qamrab oladi. 

---

Og‘zaki nazorat va 
o‘z-o‘zini nazorat 
qilish metodlari 
Yozma nazorat va 
o‘z-o‘zini nazorat 
qilish metodlari 
Amaliy 
Metodlarning 1-
guruhi 
Metodlarning 3-
guruhi 
Metodlar 
ning 2-guruhi 
O‘qitish faoliyati 
manbai va qabul 
qilinishi 
Mustaqil fikrlash 
darajasiga ko‘ra 
Axborotni 
uzatish va qabul 
qilishning 
mantiqiy 
xususiyatlari 
O‘quv 
ishlarining 
boshqarilish 
darajasiga ko‘ra 
Ta’lim olishga 
qiziqishni 
rag‘batlantirish 
metodlari 
Bilim olishga 
qaratilgan 
o‘yinlar 
Axloqiy-hissiy 
vaziyatlar yaratish 
Faoliyatli o‘yinlarni 
tashkil qilish 
Ta’limiy bahslar 
Amaliy nazorat 
va o‘z-o‘zini 
nazorat qilish 
metodlari 
Individual 
so‘rov o‘tkazish 
Ta’lim 
oluvchilarning 
mustaqil ishi 
Frontal 
so‘rov 
o‘tkazish 
O‘qituvchi 
rahbarligida 
Mashina 
vositasida 
nazorat qilish 
Laboratoriya-
sinov 
mashg‘ulotlari 
Yozma 
imtixonlar 
Yozma 
nazorat ishlari 
Yozma ishlar 
Yozma 
sinovlar 
Ko‘rgazamali 
Og‘zaki 
Deduktiv 
Induktiv 
Reproduktiv 
Muammoli-
izlanuvchilik 
Ta’limning 
ahamiyatini 
belgilashda 
ishontira 
olish 
Talablarni 
bayon qilish 
Og‘zaki 
imtixonlar 
Og‘zaki 
sinovlar 

---

Rasm.3. Ta’lim metodlar guruhi. 
Ayrim metodlar ko'proq o'quvchi, talabalarni bilim doirasini kengaytirish, nazariy 
bilim olishlarida qo'l kelsa, boshqalari ko'proq tajriha to'plash, ko'nikma hosil 
qilish, o'z bilimini amalda sinab ko'rishda yordam beradi. Uchinchilari esa bilimini 
oshirish uchun mustaqil o'z ustida ishlashga da'vat etadi, to'rtinchilari bilim, 
ko'nikmalarni mustahkamlashga yordam beradi. Shuningdek, ayrim metodlar 
bilishga bo'lgan qiziqishni kuchaytirib, tafakkurni rivojlantirsa, ikkinchisi, faollik, 
o'rganganlarini uzoq esda saqlashga yordam beradi. Uchinchisi iroda, o'z fikrini 
mustaqil aytish, himoya qilishga o'rgatadi. To'rtinchisi his-tuyg'u, kechinmalarni 
boshqarishga yordam, ruhiy ozuqa beradi.