A qodiriy nomidagi

янги муносабатларни ўрнатиш


Ўқувчилар ва уларнинг ота-оналари билан янги муносабатларни ўрнатиш узоқ
жараён ҳисобланади. Кўпинча педагогик фаолият кўникмалари намоён бўлади ва
психолог маслаҳат бераётганда, суҳбат вақтида тренингларда ўқитувчи позициясида
ўзини намоён қилади. Бундай ҳолларда психолог бўлган ўқитувчи психолог касбий
позициясининг хусусиятларини ўзлаштириб ўз устида ишлаши даркор. Бу вазифа
амалиётчи психологлар факультетида психологик билимларни олиш билан ҳал
қилинмайди. Махсус психологик тренингларда иштирок этиш, тажрибали
психологлар билан доимий мулоқатда бўлиш, ўқувчилар ва ота - оналар билан
муносабатларни мустақил ўзгартиришга интилиш зарур.


Мактабдаги фаолиятни қулай ташкил этиш муаммоси


Психолог касбини эгаллаган собиқ ўқитувчи мактабига қайтиб, яна ўз фанидан
дарс бера бошлайди, бунда педагогик иш билан психолог функциясини бирга олиб
боришга ҳаракат қилади. Бу фақатгина чарчашга олиб келади-ю, касбни қайта
ўзгартириш жараёнини секинлаштиради, ўқитувчилик касбининг ҳам психолог

касбининг ҳам сифатсиз бажарилишига олиб келади, ёки ўқитувчилик, ёки психолог

касбини танлаш мақсадга мувофиқ. Бу касбларни бир шахс олиб бориши маҳсулдор
бўлмайди.


Оилавий муаммолар


Психолог касбини эгаллаган собиқ ўқитувчининг оилавий муносабатларни қайта
қуришда қийинчиликлар бўлиши мумкин. Кўпинча аёл турмуш ўртоғидан унинг
обрўсини тан олишини, кўпроқ эътибор беришларини хоҳлайди, унинг ақлий ва
шахсий тараққиётига таъсир кўрсатишга интилади. Агар эркак оилавий
муносабатларни ўзгартиришга тайёр бўлмаса, оиладаги муносабатлар ёмонлашиши
мумкин.
Гуруҳ ёки гуруҳ аъзолари ўйнашни рад этсалар.
Гуруҳий психотренингда кўп ҳолларда ўқитувчилар қандайдир машқларни
бажаришни рад этадилар, машқларда пассив бўладилар.
Гуруҳнинг бундай ўзини тутиши ҳар хил сабаблар билан тушунтирилади,
ўқитувчиларнинг чарчоғи самарали машқларнинг етарли эмаслиги гуруҳдаги
фаолликнинг бирданига тушиб кетиши машқнинг қизиқарсиз ёки қийинлиги ва
ҳоказо.
Бундай ҳолатларда машқни мажбурий равишда бажариш тавсия этилмайди.
Дастурни асосий ғоясини тушунтирган ҳолда гуруҳни қизиқтириш, машқини қандай
қизиқарли йўл билан бажариш кераклигини ўкитувчилардан сўраш ёки
қатнашувчиларнинг бирини вақтинчалик олиб борувчи қилиш керак, бундай ҳолда энг
самарали усул машқ ёки ўйинда намоён қилинишни психолог ўзи бошлайди. Гуруҳ
аниқ бир қорорга келмаганлиги сабабли «Хўш қани ўзим ҳис қилиб кўрайчи» ёки


«Келинглар мендан бошлаймиз» деб мурожаат қилади.


Бу билан психолог гуруҳга ишончни билдиради, қандайдир даражада гуруҳга


намуна сифатида чиқади, психолог гуруҳ аъзолари каби тенг ҳуқуқли бўлиб қолади.
Шундай ҳолатлар ҳам бўладики, бунда гуруҳнинг қандайдир бир аъзоси ташқи
кузатувчи позициясини эгаллайди. У умумий муҳокамага қўшилмайди, ўйнашни рад
этади, руҳий техник машқларда ҳеч нарсани ҳис қилмаслигини айтади. У боши
оғриётганлигини ёки аҳволи ёмонлигини ҳам айтади.


Бундай иштирокчи гуруҳ ишида унинг аъзолари ноқулайликни ва ҳайрон
бўлишликни келтириб чиқаради, қолган гуруҳ аъзоларида ҳам ишлаш нияти йўқолади,
улар пассив бўлиб қоладилар ёки норозиликни намойиш этадилар. Бундай ҳолларда
нима қилиш керак? Агар гуруҳ ишига қўшилмаган қатнашувчи ҳалақит бермаса, унга
эътибор беришнинг ҳожати ҳам йўқ. Бир оз вақт ўтгандан сўнг унинг ўзи ўйнашни
хоҳлаб қолади, ёки бошқа машқда қизиқиб фаол бўлиб қолади, агар гуруҳ кузатувчига
салбий таъсир қилаётган бўлса, психолог бу аъзони ўйин жараёнига киритиши керак.
Ўйин давомида бундай қатнашувчини унинг фаоллиги ва қизиқишини ошириш
мақсадида тинмай савол бериб туриши керак. Кўпгина олиб борувчилар пассив аъзони
ўйинга қўшишга ҳаракат қиладилар. Ҳар бир ҳолатда олиб борувчи қабул қиладиган
қарор кўп нарсаларга боғлиқ бўлади: кузатувчининг шахсияти, гуруҳ аъзоларининг
унга таъсири, олиб борувчининг иш шакли, машғулот иқлими, тренинг тематик
йўналганлиги ёки мақсадларига боғлиқ бўлади.


Педагогик тренингда психолог «шахсий материаллари» мақсади, баъзи бир
ҳолатларда психолог гуруҳ ишига қатнашувчи ҳуқуқлари асосида кириши зарур:
ўзини ҳаётидаги қийинчиликлари ва келишмовчиликларни баён қилиши гуруҳ

аъзоларига шахсий муаммоларни ҳал этиш ва тажрибаси борлиги ёки ўзи ҳақида

бирор бир шахсий нарсаларни гапириб бериш мумкин.


Одатда ўқитувчилар, психолог шахсиятига қизиқиш билан қарайдилар ва бундай
суҳбат фойдали бўлади. Бироқ ўзини жуда муаммоли одам, ҳар бир қарашда
қийинчиликни ҳис қилувчи қилиб кўрсатиш тўғри келмайди. Психолог ўзини
ҳолатини тўғри ташкил этиши ва омадли инсон сифатида ҳис қилиши керак.
Бундан ташқари, шахсий материални гуруҳга тақдим қилиш жуда муҳим, агар
психолог ўзининг интим ҳаётини кўп ва қисқа гапирадиган бўлса, у иштирокчиларга
ўзини кўз-кўз қилувчи одам сифатида намоён бўлади. Уларда ҳаммадан ҳам ўзига
қизиқадаган одам деган шубҳа уйғонади, у бошқаларга ёрдам бера олмайди деган
фикр уйғонади. Бундай шубҳа ишончсизликни юзага келтиради, бу эса гуруҳнинг
олиб борувчига бўлган қизиқишинини бирданига сўндиради.
Шахсий материал гуруҳга шахсиятсиз шаклида ҳам баён этилиши мумкин.
Психолог ўзи ҳақида гапираётиб, бунда бу ҳикоя унинг таниши ёки қариндоши билан
билан бўлган деб гапириши мумкин, ёки аксинча, психолог томонидан ўйлаб топиш
ҳаётий драма гуруҳга худди шахсий ҳаётида бўлганидак баён қилиши керак.
Хуллас, гуруҳдан айниш ёки қўллаб қуватлашдан узоқроқ бўлиш керак, эсдан
чиқармаслик керак, руҳий машғулотлар ўқитувчилар учун аввалам бор уларга ёрдамни
амалга ошириш мақсадида ташкил қилинади, «шахсий материал» эса тренингни
самарали, қизиқарли ўта таъсирчан ва аниқ бўлишда фойдаланилади.
Психолог гуруҳ этибори марказида туради, гуруҳ қатнашчиларда бўлмаган
билимга эга, унга қарайдилар, унга қулоқ соладилар. Агар руҳшунос бундан қониқиш
олса, гуруҳ ишидан қониқиш ола бошлайди, унда ички руҳий қониқиш ҳосил бўлади.
Бироқ психологнинг қониқиши ўрта даражада бўлиши керак. Ҳар бир тренер
ўзининг қониқиш даражасини билиши керак. Акс ҳолда гуруҳ ишининг самараси
бирданига тушиб кетади ва гуруҳ билан ўзаро муносабатда бўшлиқ пайдо бўлади.
Педагогик тренинг руҳий иш кўринишидан «бир актёрли театр» кўринишига ўтади,
бунда психолог касбий ишини эмас, балки табиий артистлик маҳорати ҳали намойиш
қилинади.
Гуруҳий тренингни исталган касбий гуруҳда шу жумладан ўқитувчиларда
ўтказилиши психологдан катта энергия сарфини талаб қилади. Машғулот тугаганидан
сўнг психолог кучли чарчоқни ҳис қилади. Шунинг учун самарали дам олиш ва тез иш
қобилиятини тиклаши, муолажалар тизимидан фойдаланиши керак. Ҳар бир психолог
учун ўзининг севган машғулотлари бўлиши мумкин.


Бундан ташқари мактаб психологи юкламаси меъёрий талаблари мавжуд, бу
талабларни бузмасликка тавсия этилади. Тренер фаоллик қобилятини ва натижали
ишлашни сақлаб қолиши учун ҳафтада 2 ёки 3тадан кўп бўлмаган миқдорда гуруҳий
машғулотлар и керак.