A qodiriy nomidagi jizzax davlat pedagogika instituti pedagogika va psixalogiya fakulteti

I.BOB. Burres Frederik Skinner-Amerikalik psixolog, ixtirochi va yozuvchi.....................................................................................................................8
1.1. . Frederik Skinnerning hayot yo’li … .......................................................10
1.2. . Skinnerning psixologiya faniga kirib kelishi.................................................11
II.BOB. . Skinnerning bixeviorizmi....................................................................12
2.1. Skinner bixeviorizmining ahamiyati va tanqidi. ............................22
2.2 Skinnerning operant ta'lim nazariyasining ijobiy va salbiy tomonlari ….....................................................................................................................26
Xulosa . 28
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati … 30

KIRISH.
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi. B.F. Skinner bixevioristik nazariyaning yetakchisidir. Skinner boshqa zamondoshlariga nisbatan o’z-o‘zini kuzatishga qarshi bolgan. Shuningdek, u xulq-atvor shakllarini o‘rganishga hissa qoshgan. Bixeviorizmning ko‘zga ko'ringan nazariyotchisi. Skinner (1904—1990) metodlar orqali insonning barcha xulq-atvorini bilish mumkinligini, chunki obyektiv ijtimoiy muhit determinallanganligini e’tirof etgan. B.F.Skinner motivlar, maqsadlar, hissiyotlar, anglanmagan fikrlar va shu kabi psixik jarayonlar tushunchasini inkor etgan. Uning ta’kidlashicha, inson xulq-atvori deyarli uni qurshab turgan tashqi muhit ta’sirida butunlay shakllanadi. Ba’zida bunday yondashuvni invayronmentalizm (environment — muhit-atrof) deb ataydilar. B.F.Skinner fikriga kola, inson psixikasining qora qutisi empirik tadqiqotlardan chiqarib tashlanishi, bevosita kuzatish mumkin bolgan inson xulq-atvorini o‘rganishga, oxirgi hisobda inson harakatini aniqlab nazorat qiluvchi muhit omillarini o‘rganishga qaratilishi kerak. B.F.Skinner hayvonlar xulq-atvorini (kalamush, kabutar) eksperemental tahlili inson va hayvonlar uchun umumiy bolgan xulq-atvor tomonlarini ochishga imkon beradi, deb hisoblangan. Xulq-atvorning umumiy qonuniyatiga tayanib ta’lim va tarbiyaning muhim amaliy psixologik-pedagogik vazifasini hal etish mumkin. Ijtimoiy muhit o‘zgarishlarini manipulatsiya qilib, ya’ni bogliq bolmagan o‘zgarishlar individning xulq-atvor reaksiyalarini bogliq o‘zgaruvchilar taxmin qilish va nazorat qilish mumkin. B.F.Skinner xulq-atvorning 2 ta asosiy turi mavjudligini e’tirof etgan: respondent va operant. Biroq uning taxminicha, anglash mumkin bolgan, birlamchi stimullar mavjud bo‘lmagan ichki sabablar natijasida vujudga kelgan harakatlar operant xulq-atvordir. Inson va hayvonlar uchun xulq-atvor natijasida yuzaga keluvchi voqea-hodisalar oqibatlari muhimdir.
Oqibatga bog’liq ravishda kelajakdagi xulq-atvorga nisbatan ma’lum bir fikr shakllanadi. Operant xulq-atvor asta-sekin ixtiyoriy harakatni egallaydi. O‘rgatishning operant turi bo‘yicha insoniyat xulq-atvorining ko‘pgina shakllarining shakllanishi sodir bo‘ladi, ya’ni kiyinishni bilish, kitob o’qish odati, tajovuzkorlikni namoyon qilishdan tiyilish, g‘azabni jilovlash, tortinchoqlikni yengib olish va boshqalar. Pirovard ijobiy natijaga olib keladigan reaksiyani takrorlashga harakat qiladi. Shunday qilib, ko‘pgina oilalarda yiglashga operant o‘rgatishni kuzatish mumkin. Hayqiriq va yigl bolaning jismoniy noqulaylikka nisbatan shartsiz reaksiyasi sifatida ota-onani bolaga yaqinlashib unga diqqatini qaratib, yordam berib, tinchlantirishga undaydi bunday g‘amxo‘rlik bola yiglsi uchun kuchli ijobiy quvvat boladi va yigl ota-ona xulq-atvorini nazorat qilishning operant asoslangan omiliga aylanadi. Shu vaqtning o‘zida, salbiy natija yoki jazolashni yuzaga keltiruvchi reaksiyalarni takrorlanish ehtimoli kamayadi. Agar tanish kimsa sizning salomingizga javoban labini qisib tanimaslikka olsa, biz tezda u bilan salomlashishni bas qilamiz. Qollab-quvvatlash B.F.Skinner konsepsiyasining tayanch tushunchasidir. Qollab-quvvatlash reaksiyani kuchaytirib uni hosil bolish ehtimolini ko'paytiradi. Bixevioral olganishda qollab-quvvatlashning ikki turi tan olingan birlamchi yoki shartsiz (suv, ozuqa, jinsiy munosabat), ikkilamchi yoki shartli (pul, boshqalar tomonidan e’tibor, ota-ona, tengdoshlar va o‘qituvchilarning maqtovi, ma’qullashlari). B.F.Skinnerning fikricha, ikkilamchi qollab-quvvatlash stimullari avvalgi tajriba natijasida quvvatlovchiga aylanadi. Ular ko‘pchilik odamlar uchun umumiy bolib, ularning xulq-atvoriga kuchli ta’sir ko‘rsatadi. Shuningdek, B.F Skinner ijobiy va salbiy qo‘llab-quvvatlovchini ajratib ko‘rsatgan. Ijobiy quvvatlovchi (quvvatlash) birgalikda reaksiyani kuchaytiradi. Salbiy quvvatlovchi (quvvatlash) ham faqatgina qo‘zg‘atuvchi stimullarni bartaraf qilish hisobiga (o‘rtoqlarning «kichkintoy» «onasini o‘g‘li» kabi mazaxlaridan qochib intilishga haqoratlovchi so‘z va iboralarni qo‘llashni boshlaydi). Xulq-atvor reaksiyasini kuchaytiradi. Shuningdek, xulq-atvor jazolash yordamida ham (o‘smirning onasi haqoratli so'zlar uchun uni labiga urishi yoki cho‘ntak pulidan mahrum qilishi mumkin) nazorat qilishi mumkin. Bunday oqibatga chek qo‘yish, xulq-atvor reaksiyasiga barham berish talab etiladi. Zamonaviy jamiyatda jazolash texnikasi ko‘proq qo‘llaniladi, lekin B.F Skinner xulq-atvorning bunday nazorati samarasiz (faqat vaqtincha istalmagan xulq-atvorni to'xtatib turadi) ekanligini va undan ham yomoni salbiy zararli ta’sirni (qo‘rquv, xavotirlanish o‘z-o‘ziga bahosining pasayishi, (asotsial) antiijtimoiy xulq-atvorning qo‘pol shakllari) yuzaga keltirishga harakat qilgan. B.F.Skinner ijobiy qollab-quvvatlash (kutilmagan natijalarni rag‘batlantirish) kattalar xulq-atvorini shakllantirishning juda ham ishonchli usuli (metodi) ekanligini ta’kidlagan.