А. Пирматов, С. Л. Матисмаилов, Қ.Ғ

F
r
F
A
R
F
r
L
K







)
1
(

К
- тараш карралиги дейилади. Агар мана шу сонни толалар 
тутамидаги ҳар бир толага тўғри келадиган игналар сонига 
кўпайтирсак, тараш даражасининг формуласи ҳосил бўлади: 
y
F
r
F
A
R
T
T
mB
K
q
S
x
t










100
100
)
1
(


---

126 
98-расм. Устки тароқ
1-пластинка, 2-игналар
Устки 
тароқ 
олдинга, 
яъни 
ажратувчи 
механизмга 
қараб 
ҳаракатланганда пастга тушади ва тутамга санчилади. Орқага қайтишда 
ажратувчи механизмдан узоқлашади ва кўтарилади. 
Устки тароқ билан толаларнинг орқа учларини тараш. 
Юқорида 
толалар тутамининг орқа учларини тараш тўғрисида маълумот 
берилган эди. Ушбу орган машинанинг асосий органларидан бири 
бўлганлиги учун унинг ишини чуқурроқ таҳлил қиламиз. Маълумки, 
толаларнинг олд учларини 14-17 қатор тароқлар ўрнатилган тароқли 
барабан (тароқли сегмент) тарайди. Толаларнинг орқа учларини факат 
бир қатор игна ўрнатилган устки тароқ тарайди. 
Тараш жараѐнидан маълумки, ажратувчи механизм (ажратувчи 
цилиндр ва ажратувчи валиклар) нинг айланма тезлиги устки 
тароқнинг илгарилама-қайтма тезлигидан анчагина катта. Шунинг учун 
ҳам ажратувчи механизм қисқичидаги толалар шу механизм тезлигида 
олдинга қараб устки тароқга нисбатан тезроқ харакат қилади. Устки 

---

127 
тароқ игналари улар ўртасидаги толаларга босим кўрсатиб, толалар 
массасини зичлайди. Шу пайт толаларнинг ичида устки тароқ игналари 
орасидан таралиб ўтадиган толалар бўлади, бу толалар 
актив толалар
деб аталади, лекин шу онда циклда хали ажратувчи механизм 
қисқичига тушмаган ва устки тароқ игналари орасидан ўтмайдиган 
толалар хам бор, бу толалар 
пассив толалар 
деб аталади. Шундай 
қилиб, актив толалар ажратувчи механизм қисқичига тушиб, у билан 
бирга харакат қилади ва устки тароқ игналари ораси дан тортиб 
олинади, яъни толаларнинг орқа учлари таралади, пассив тола лар эса 
устки тароқ тезлигида у билан бирга харакат қилади. Пассив 
толаларнинг ичида узун толалар хам бўлиб, улар кейинги циклда 
ажратувчи механизм қисқичига тушиб, тарамга (пилтага) айланади, 
аммо калта толалар эса таранди сифатида таралиб, чиқинди (таранди) 
га айланади. Актив ва пассив толалар ўртасида ишқаланиш кучи ҳосил 
бўлади, натижада толалар таранглашади ва тўғриланади. 
Ишқаланиш кучи таъсирида калта толалар ажралаѐтган толалар 
билан бирга устки тароқгача бориб, унинг орқа томонида қолади. 
Нуқсонлар, хас-чўплар хам устки тароқнинг орқа томонида қолади. 
Кейинги циклда тароқли барабан уларни калта толаларга қўшиб 
таранди сифатида тараб ташлайди. Устки тароқ ишининг яна бир 
моҳияти шундаки, агар унинг харакат тезлиги қисқичларнинг пастки 
жағи тезлиги ва таъминловчи цилиндрнинг айлана тезлиги 
йигиндисидан кичик бўлса, устки тароқ фақат таровчи орган сифатида 
ишлаб, толаларнинг орқа учларини тарайди ва бошка тола ларнинг 
ажралаѐтган толаларга қўшилиб кетмаслигини назорат қилиб ту ради. 
Бордию, устки тароқнинг ҳаракат тезлиги юқорида айтилган 
микдордан катта бўлса, устки тароқ ўз асосий вазифаси - толаларнинг 
орқа учларини тарашдан ташқари толаларнинг ажралиш жараѐнида 
толалар тутамининг тўла харакат қилиб силжишига тўсқинлик қилади.

---

128 
Энди устки тароқнинг интенсив ишлашига таъсир қиладиган 
омилларни таҳлил қиламиз.