A. Ǵofirov, G. Qdırbaeva

Massiv aymaǵınıń tábiyiy hám ekonomikalıq shárayatın xarakterlewshi maǵlıwmatlardı analiz qılıw

Massiv tábiyiy shárayatın úyreniwde tiykarǵı itibar nátiyjeli temperatura jıyındısına, vegetaciya (ósimlikler rawajlanıw) dáwiri uzınlıǵına, jıllıq jawıngershilik muǵdarı hám olardıń máwsimler boyınsha bólistiriliwine, samal tezligi hám baǵdarına qaratılıwı kerek. Massivtiń tábiyiy ekonomikalıq shárayatları maǵlıwmatlar qatarına: massivtin jaylasqan aymaǵı, onıń baǵdarlanıwı, xalıq jasaw sisteması, xalıq jasaw orınlarınıń sanı, maydanı, jaylasıwı hám abadanlastırılǵanlıq dárejesi, xojalıq jer túrleri hám olardıń jaylasıwı, jerlerdiń sapası haqqındaǵı maǵlıwmatlar hám massiv aymaǵında bolatuǵın samaldıń esiw tezligi haqqındaǵı maǵlıwmatlar kiredi.

Bul maǵlıwmatlar massiv xarakteristikasınan hám oǵan qosıp beriletuǵın sızılma hám jazba hújjetlerden alınadı. Olardı úyreniw nátiyjesinde talaba 2,3,4 kestelerdi toltıradı.
2-keste
Barlıq xalıq jasaw orınlarınıń klassifikaciyası

Awıllar atı	Sem`yalar sanı	Xalıq sanı		Mádeniy xızmet kórsetiwshi bina hám imaratlar	Abadanlastı- rılǵanlıq dárejesi	Oraylıq awılǵa shekem bolǵan matazaa	Orınlaytuǵın wazıypası
		hámmesi	Miynetke jaramlılılar sanı
1	2	3	4	5	6	7	8
«Gúlis-tan»	188	1101	427	Baqsha, mek-tep, klub, emlewxana, dúkan, asxana, chayxana, stadion	elektrlesken gazlesken ishimlik suwı menen támiynlengen	--	Massiv orayı
«Turk-awıl»	76	475	174	Dúkan, 4 jıllıq mektep,		2,0	Járdemshi awıl
Jámi:	264	1576	601

2006-jıl 1-yanvar`ǵa salıstırmalı mámleket ruxsatnamasına muwapıq «Gúlistan» massivine 962,2 ga jer maydanı biriktirilgen.
Bunnan tısqarı massiv aymaǵında 17,5 ga basqa jerden paydalanıwshılar da bar. Massiv jer fondi jer túrleri boyınsha bólistiriwdi tómendegi 3-kestede kóriw múmkin.

3-keste
Massivtiń jer túrleri quramı

T/r.	Jer túrleri	Maydanı (ga)	Ulıwma maydanǵa salıstırmalı % esabında	Awıl xoja-lıq jerlerine salıstırmalı % esabında
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10 11 12	Súrim jerler, Sonnan: - suwǵarılatuǵın Kóp jıllıq terekzarlar, Sonnan: - baǵlar; - júzimzar; - tutzar; - terekzar. Boz jerler Jaylawlar Jámi awıl xojalıǵı jerleri Tamarqa jerleri Ixota terekzarlar Toǵay nálleri Putalıqlar Jap, kanal hám salmalar astındaǵı jerler Jollar astındaǵı jerler Maydanlar, kósheler, háwliler hám imaratlar astındaǵı jerler Awıl xojalıǵında paydalanbaytuǵın basqa jerler
	JÁMI:	979,7	100 %

Massiv paxtashılıqqa qánigelestirilgen bolıp, onnan tısqarı ot-jem hám dán eginlerine itibar berilgen. Tómendegi 4-kestede egin túrleri boyınsha eginlerdiń quramı, maydanı, ónimdarlıǵı hám diyxanshılıqtan alınatuǵın jalpı ónim muǵdarı keltirilgen.
4-keste
Awıl xojalıq eginleriniń maydanı, quramı, ónimdarlıǵı hám jalpı ónim

T.r	Awıl xojalıq eginleri hám jer túrleri atı	Maydanı		Zúráátligi	ulıwma ónim, tonna
		ga	%
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10	Paxta Mákke sonnan: dáni paqalı silos Jońıshqa sonnan: birinshi jıl egilgeni ótken jıllarda egilgeni Arpa sonnan: dáni sabanı Biyday sonnan: dáni sabanı Baǵlar Júzimzarlar Tutzarlar Jaylawlar Qamıslıqlar
	JÁMI

Massiv sharwashılıǵnıń xarakteristikası 5-kestede jazıladı.

5- keste
Sharwa malları quramı hám bas sanı

Sharwa malları túrleri hám toparları	Bas sanı	Ulıwma bas sanı
Qara malları, sonnan: - sıyırlar - buǵalar - sıyırlar - buzawlar		100 40 1 24 35

6-keste
Ulıwma hám satılatuǵın ónimler

T.r	Ónim túri	jetistirilgen ónim, (tonna)	1 tonna ónim muǵdarı (swm)	ulıwma ónim muǵdarı (mıń swm)	Satılatuǵın ónim muǵdarı (mıń swm)
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14	Paxta Dán Baw-baqsha Palız Jońıshqa Saban Silos Miywe Júzim Sút Gósh Kartoshka Pille Jún
	Jámi

Joqarıdaǵı keltirilgen maǵlıwmatlar analizlenip massivte jerden paydalanıw nátiyjeliligin kórsetiwshi ulıwma kórsetkishler anıqlanadı hám 7-kestege jazıladı.
7-keste
Xojalıqta jerden paydalanıw nátiyjeliligin kórsetiwshi ulıwma kórsetkishler

t/r	Kórsetkishler	Ólshew birligi	Sanı
2	100 ga awıl xojalıq jerleri esabınan islep shıǵarılǵan: Paxta Dán Gósh Sút Miywe Júzim Ovosh Palız Kartoshka Bir qutı qurttan alınǵan ortasha pile ónimi	Tonna Tonna Tonna Tonna Tonna Tonna Tonna Tonna Tonna Kg

Joybar ushın masssiv jerleri planın tayarlaw

Joybar ushın talabaǵa berilgen massiv planın kal`kada jer dúziwde qollanılatuǵın shártli belgilerdi qollanıw járdeminde tayarlanadı.

ATÍZLARDÍŃ ZÍYaNLÍ SAMAL AǴÍMÍNAN QORǴAYTUǴÍN (IHOTA) TOǴAY TEREKLERI POLOSASÍN JAYLASTÍRÍW

Atızlardıń zıyanlı samal aǵımınan qorǵaytuǵın toǵay terekleriniń áhmiyeti

Toǵay terekleri sistemasınıń eginler ónimdarlıǵın asırıwǵa bolǵan tásiri, onıń qorǵalatuǵın jerde mikroıqlım shárayatın jaqsılaw, samaldıń tezligin páseytiw, eginlerdi qurǵaqshılıq hám «ıssı» den saqlawı, topıraq betinde puwlanıw hám eginler japıraǵı arqalı transpiraciya processin páseytiwi menen anıqlanadı.
Toǵay terekleri sızılması maydanda suw aǵımın tosadı, samal hám suw eroziyasın páseytedi, eginlerdi shań tozańnan saqlaydı. Bul eginlerden úziliksiz kerekli ónim alıwdı támiynleydi. Maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda (A.M.Karatun) terekler otırǵızılıwı menen qorǵalǵan jerlerde paxtanıń
ónimdarlıǵı qorǵalmaǵan jerlerge salıstırmalı 10 – 30 % joqarı. Kóp halatlarda sızılmalar quramına miyweli terekler hám puta ósimlikler kiritiledi, bul bolsa xojalıqqa qosımsha payda keltiredi. Bulardan tısqarı tereklerden qurılıs hám buyımlar tayarlaw ushın sapalı aǵashlar hám alınadı. Otırǵızıwlar ishinde paydalı haywanlar hám quslar kóbeyedi.
Qorǵalatuǵın toǵay terekleri sızılmasın shólkemlestiriw menen insan toǵay hám atız qosılmasınan ibarat kórinis payda etedi. Bul jerde tábiyattıń keri tásiri kemeyedi. Awıl xojalıǵında toǵay terekleri sızılmasınıń joqarı dárejede nátiyjeli bolıwı kóp jaktan onıń orında aymaqtı shólkemlestiriwdiń basqa elementleri menen birgelikte tuwrı jaylasıwı menen baylanıslı.
Toǵay terekleri sızılmasın dúziw úlken qárejetler menen baylanıslı hám uzaq múddetke baǵdaarlanadı. Terekler sızılmasın jaylastırıwda orınnın tábiyiy shárayatı anıq esapqa alınǵan bolıwı lazım. Jaylastırıwda jol qoyılǵan qáteni keyinshelik dúzetiw qıyın, qosımsha úlken qarjı sarplawdı talap qıladı.
Súrim jerlerde qorǵalatuǵın toǵay terekler sızılması tómendegi túrlerge bóliniwi qabıl etilgen:
- atızlardıń qorǵalatuǵın toǵay terekleri sızılması;
- suw aǵımın tártipke salatuǵın toǵay terekleri sızılması;
- dara (balka) hám jarlıq aldı toǵay terekleri otırǵızıwı.
Atızlardıń qorǵalatuǵın tiykarǵı toǵay terekleri sızılması húkimdar samaldıń baǵdarına kese qılıp, ádette almaslap egiw atızları, suwǵarıw (isshi) uchastkalarınıń uzın táreplerinde, kanal hám jollar boylap jaylastırıladı. Járdemshi toǵay terekleri sızılması bolsa tiykarǵı terekler sızılmasına kese, atız hám uchastkalardıń qısqa tárepinde jaylastırıladı (súwret-1)

Súwret-1. Tiykarǵı (a) hám járdemshi (v) terekler sızılmasınıń jaylasıw sxeması.
Tiykarǵı toǵay terekleri sızılmasın zıyanlı samal baǵdarına tik jaylastırılıwı nátiyjesinde qorǵalatuǵın maydannıń keńligi (tiykarǵı terekler arasındaǵı matazaa) – V maksimal muǵdarǵa iye boladı. Ol tómendegi formula arqalı tabıladı:
bunda: – terekler sızılmasınıń bálentligi;
- qorǵalatuǵın maydannıń keńligi, yaǵnıy terekler sızılması
biyikligi ( ) ga salıstırmalı neshe márte úlken bolıwın belgilewshi
koefficient, ámelde qabıl etilgen.
Xojalıq jeriniń ulıwma oylı biyikligi, kanal, jol hám basqa sızıqlı elementler jaylasıwı tásirinde terekler sızılmasın samal baǵdarına tik jaylastırıw imkaniyatı bolmaydı, tiklikke salıstırmalı awısıw múyeshi payda etip jaylastırıwǵa májbúr bolınadı. Álbette, bunday awısıw múyesh belgili bir shegarada bolıwı lazım, sebebi ol úlkenlesken sayın V – nıń muǵdarı kishireyip baraberedi. Sonıń ushın ámelde awıw múyesh (3-súwret) 30⁰, ayrım halda, istisno tóbesinde, 45⁰ qa shekem bolıwı múmkinligi qabıl etilgen.

Súwret-2. Qorǵalatuǵın toǵay terekleriniń jaylasıw sxeması.

Súwret – 3. Qorǵalatuǵn maydan keńligi (Vzash)nıń samal baǵdarı menen terekler sızıǵı arasındaǵı ushırasıw múyeshine baylanıslılıǵı.

Terekler sızılması menen zıyanlı samal baǵdarı arasında tiklikke salıstırmalı awısıw múyeshi payda bolǵan jaǵdayda V tómendegishe tabıladı:

bunda: - awısıw múyeshi muǵdarın esapqa alatuǵın ortasha salıstırmalı koefficient. Onıń muǵdarı tómendegishe tabıladı:

bunda: - jup baǵdarlar boyınsha terekler sızılmasınıń qorǵaw
tásiri koefficientleri;
- tórt jup (arqa + qubla; arqa shıǵıs + qubla
batıs; shıǵıs + batıs; qubla shıǵıs + arqa batıs) baǵdarlarda
samaldıń tákirarlanıwı, %.
Awısıw múyesh penen baylanıslı - nıń muǵdarı tómendegishe:
90⁰ – 1; 80⁰ – 0,98; 70⁰ – 0,9; 60⁰ – 0,87; 50⁰ – 0,77; 45⁰ – 0,71; 30⁰ – 0,50;
20⁰ – 0,35; 10⁰ – 0,2; 0⁰ – 0,05.*
Tiklikke salıstırmalı awısıw múyeshiniń V muǵdarına tásirin tómendegi mısalda kóriw múmkin. Máselen N = 16 m; =25. Eger terekler sızılması zıyanlı samal baǵdarına tik jaylassa, yaǵnıy 90⁰ bolsa - muǵdarı 1, demek . Tiklikten awısıw múyeshi 20⁰ bolǵanda muǵdarı – 0,9, 30⁰ da –0,87, 45⁰ bolsa – 0,71. Qorǵalatuǵın maydannıń keńligi óz gezeginde 360 m; 348 m; hám 284 m.
Ayrım waqıtta terekler sızılmasın zıyanlı samal baǵdarına tik jaylastırıw bar sızıqlı element (kanal, jol hám basqa) lardı qayta jaylastırıw jolı menen orınlanadı. Bul menen bir waqıtta atızlar hám suwǵarıw máseleniń sheshiliwi kapital qarejetler kóleminiń kóbeyiwinen.
Suwǵarılatuǵın hám suwǵarılmaytuǵın zonalar ushın joqarıda usınıs etilgen sxemalarda jaylastırılatuǵın terekler sızılması maydanın D.A.Armand formulası járdeminde anıqlaw múmkin:

bunda: Q –terekler sızılması ushın kerekli maydan, %;

A – járdemshi terekler sızılması arasındaǵı matazaa, m;
V – tiykarǵı terekler sızılması arasındaǵı matazaa, m;
- tiykarǵı terekler sızılmasınıń keńligi, m;
- járdemshi terekler sızılmasınıń keńligi, m;
Usı formula arqalı anıqlanǵan maydan dáslepki (shama menen) esaplanadı. Toǵay terekler sızılmasınıń maydanı olardı úzil – kesil jaylastırılǵannan keyin anıqlanadı.
Házirgi waqıtta Melioraciyalıq toǵay ilajlardı zonalastırıw maqsetinde Ózbekistan aymaǵında úsh topardan ibarat geografik rayonlar dúzilgen (8-keste).
Keste -8. Ózbekistan aymaǵınıń Melioraciyalıq toǵay ilajlar boyınsha geografik rayonlarǵa bóliniwi

Geografiyalıq rayonlar	Samaldıń ortasha jıllıq esiwi, m/sek	Húkimdar samaldıń baǵdarı	Kúshli samal
			bolatuǵın kúnler sanı	bolatuǵın waqıtı
1 – topar. Kúshli samal ( /sek) bolatuǵın rayonlar
Orta Zarafshan Termez Koson – Qarshi Oraylıq Ferǵana Shıǵıs Mırzashól Qoqan	3,6 2,6 2,2 2,6 4,2 2,9	Arqa- shıǵıs Batıs-q. batıs Arqa- batıs Batıs- q. batıs Arqa- shıǵıs Batıs- q. batıs	32 34 22 30 64 50	III –VIII II –VIII III –VIII VI – VIII XI – V III – XI
II topar. Ortasha samal (5 – 15 m/sek.) bolatuǵın rayonlar
Arqa Mırzashól Ǵallaaral Oraylıq Surxandárya Qamashi Shıraqshı Buxara Tómengi Ámiwdár`ya Andijan	2,0 1,8 2,3 20, 2,6 2,8 2,4 1,5	Arqa-shıǵıs q.batıs Arqa-shıǵıs; Shıǵıs; Shıǵıs Arqa-shıǵıs Arqa-shıǵıs Arqa	10 9 5 6 27 10 11 3	XI –V XI – VI V – XI III – VII III – VIII II – III I – V XII – III
III topar. Kúshsiz samal bolatuǵın rayonlar
Shırshıq – Angren Shıǵıs Ferǵana Arqa Zarafshan Shıǵıs Surxondárya	1,4 1,3 1,4 1,7	Arqa-shıǵıs Arqa-Shıǵıs qubla-batıs Arqa-shıǵıs	3 3 3 2	II – V III – VI III – V II – VII
*Malchanova A.I, Boykova N.P., Polezashitnoe lesorazvedenie v Uzbekistane. «Lesnaya promıshlennost`», M.,1969