A. N. Valiyev, B. R. Haqberdiyev, N. X. Gulomova, Z. A. Boboyeva

Erimaydigan elektrod 
Elektrod ushlagkh
144

---

Bosim ostida payvandlashda
mexanik usulda yoki avtomatik maxsus 
mashinalar yordamida birikuvchi detallam ing avvaldan qizdirilgan 
birikish joylarini yetarli darajada plastik deformatsiya qilinishi natijasida 
ular biriktiriladi (7.7, 7.8, 7.9-rasmlar).
Bosim ostida payvandlashning quyidagi k o ‘rinishlari mavjud: 
kontaktlipayvand, gaz bilan presslovchipayvand, sovutilganpayvand.
Kontaktli payvandga quyidagilar kiradi:
a) kontaktli uchma-uch payvand,
bunda birikuvchi detallaming 
ko‘ndalang yuzalari bir-biriga uchma-uch holatda payvandlanadi. Detallar 
payvandlash mashinasiga qattiq mahkamlanadi va unga 50000 A gacha tok 
beriladi. Birikadigan yuzalari kerakli darajada qiziganidan so‘ng detallar 
o‘q yo‘nalishi bo‘yicha siqib payvandlanadi (7.7-rasm);
b) nuqtaviy kontakt payvand,
bunda detallar ikkita elektrod bilan 
qisiladi, bu yerda pastdagi elektrod qo‘zg‘almas, yuqoridagisi payvandlash 
paytida bosim hosil qilishi uchun 
P
qisqichga qo‘shiladi. Detaining kontakt 
joyi qizdirilishidan erigan metallni qattiq siqish natijasida payvandlash 
hosil bo‘ladi. Nuqtaviy kontakt payvandlashdan umumiy qalinligi 36 mm 
b o igan listlami biriktirishda foydalaniladi (7.8-rasm);
c) 
rolikli kontaktli payvand,
bunda birikuvchi detallarni siqib 
aylanuvchi ikki rolik yordamida payvand birikma hosil qilinadi. Rolik 
(elektrod)lar orqali tok o‘tib, u detallarni qizdiradi va qizigan metallar 
tingandan so‘ng ulaming qismlari payvandlanib qoladi (7.9-rasm).
7.7-rasm 7.8-rasm
145

---

7.9-rasm
Payvandlanuvchi detallam ing o'zaro vaziyatiga qarab payvand 
birikmalar quyidagi turlarga bo‘linadi.
1. 
Uchma-uch payvand birikma
(
C)
- bunda ikki detal elementlari 
bitta tekislik yoki fazoda yotgan tarzda payvandlanadi (7.10-rasm, 
a).
2. 
Burchaklipayvand birikma (У)
- bunda biriktiriluvchi ikki detal bir- 
biriga nisbatan to‘g‘ri burchak ostida o'matilib, uning chetlari biriktiriladi 
(7.10-rasm, 
b).
3. 
Tavrli payvand birikma
(7) - bundan biriktiriluvchi birinchi 
detaining ustki yuzasiga ikkinchi detaining yon tomoni burchak ostida 
o‘matilib, ular payvandlanadi (7.10-rasm, v).
7.10-rasm
4. 
U stm a-ust p a yva n d birikm a
(
H) -
bunda d etallam in g
payvandlanadigan elementlari bir-biriga nisbatan parallel joylashadi va 
biri ikkinchisini to‘sib qoladi (7.10-rasm, 
g).
Chizmada payvand choklaming harfiy son belgilari va ulami yasash 
qoidalari standartda belgilangan. 7.1 -jadvalda bu shartli belgilar keltirilgan.
146

---

7.1-jadvaI
№
Payvand birikmaning turi
Harfiy - son belgilari
1
Uchma-uch (Стыковое - 
С)
Cl, C3, C5, C9, CIO,
...
2
Burchaklik (Угловое - У)
Уl, У2, УЗ, У6, У8, У10
3
Tavrsimon (Тавровое - 
T)
Tl, T2, Тб, Т7, T9, Т10
4
Ustma-ust (Внахлестку - Я)
HI, Н2, НЗ
Payvand birikmada detallarni payvandlash natijasida hosil bo‘lgan 
birikkan joyi 
payvand chok
deyiladi. Payvand choklar quyidagilarga 
boiinadi:
a) 
uchma-uch c h o k -
uchma-uch payvand birikmaning payvand choki;
b) 
burchakli chok
- burchakli, tavrli va ustm a-ust payvand 
birikmalaming payvand choki;
v) 
nuqtali chok
- ustma-ust payvand birikmadagi detallarni birikish 
joyidagi alohida-alohida nuqtali payvand choki (detallarni har yer-har 
yeridan payvandlash).
Payvand choklar tuzilishiga ko‘ra quyidagi xillarga bo‘linadi: 
butun
konturi (ko'lami) bo‘yicha, tashqi tuzilishi (formasi) bo'yicha, chetki
qismning tayyorlangan form asi (tuzilishi) bo 'yicha.
Butun konturi (ko‘lami) bo'yicha payvandlangan choklar 
uzluksiz
va 
uzib-uzib payvandlangan
bo'lishi mumkin. Uzluksiz payvand chokning 
butun uzunligi bo'yicha uzilishlar bo'lmaydi (7.11-rasm, 
a
va 
b).
Uzuq- 
uzuq payvand chokning butun uzunligida uzilishlar mavjud bo'ladi (7.11- 
rasm, v). Uzuq-uzuq payvand chok 
zanjirli
(7.11-rasm, 
g)
yoki 
shaxmat
(7.11-rasm, 
d) tartibida
bo'lishi mumkin.
d)
7.11-rasm
147

---

Tashqi chetlari formasi bo ‘yicha
payvand choklar 
kuchaytirilgan
va 
kuchsizlantirilgan
b o ‘ladi. Uchma-uch chokning kuchaytirilgani 
o‘zining payvandlanayotgan detal yuzalaridan bo‘rtib chiqib turishi 
bilan xarakterlanadi (bu yerda: 
g
— 
kuchaytirgich balandligi,
7.12-rasm, 
a).
Burchakli chokning kuchaytirilganida chokni hosil qiluvchi metall 
o'zining qavariq bo‘lishi bilan ajralib turadi (7.12-rasm, 
b).
Burchakli 
chokning kuchsizlantirilishi asosiy metall bilan erigan chokning ko‘rinarli 
chiziqlar orqali o ‘tuvchi tekislik va payvand chok sirti (yuzasi) orasidagi 
m
masofa bilan xarakterlanadi. Bu 
m
masofa - burchakli chokning eng ko‘p 
egik joyida o ‘lchanadi (7.12-rasm, v).
Burchakli chokning qalinligi
- bu burchakli chok sirtidan asosiy 
metallning maksimal eritilgan nuqtasigacha bo‘lgan eng katta 
a
masofadir. 
(7.12-rasm, 
gva.d)
7.12-rasm
Bir qator choklar, masalan, burchakli, tavrli, hattoki ustma-ust 
choklarda birikm alar 
К
katet bilan xarakterlanadi (7.13-rasm , 
a).
Burchakli chok kateti
- payvandlanayotgan bir detal yuzasidan ikkinchi 
payvandlanayotgan detal chegarasigacha bo‘lgan masofadir.
Chetki qismning formasini tayyorlash payvandlanayotgan detallar 
qalinligi, chokning joylashuvi va boshqam a’lumotlarga bog‘liq. 
Chetlarni
tayyorlash burchagi
(a) - bu payvandlanuvchi qismlarning kesilgan 
chekkalari orasidagi burchakdir (7.13-rasm, 
b).
7.13-rasm
148

---

Chokning bajarilish xususiyati payvandlanayotgan detallar qalinligiga 
va buyumning texnik talablariga bog‘liq. Choklar 
bir tomonlama
(bir 
tomonlama qizdirish) va 
ikki tomonlama
(ikki tomonni qizdirish) bo‘lishi 
mumkin (7.14-rasm, 
a
va 
b).
Payvandli birikmalarda 
ko'rinadigan (y’uza
tomoni)
va 
ko'rinmaydigan {orqa tomoni) choklar
mavjud bo‘ladi (7.14- 
rasm, v).
Ko’rinmaydigan 
Ko'rinadigan
tomoni 
fomoni
7.14-rasm 
7.15-rasm
Chetlari nosim m etrik qirqilgan choki ikki tomonlama b o ‘lgan 
payvandli birikmaning ko'rinarli tomoni asosiy chok sifatida qabul 
qilinadi (7.15-rasm, 
a).
Chetlari simmetrik qirqil (yo‘nil)gan va choki ikki 
tomonlama bo‘lgan payvandli birikmaning istalgan tomoni asosiy chok 
sifatida qabul qilinadi (7.15-rasm, 
b),
Payvandlash qanday usulda amalga oshirilishidan qat’iy nazar 
ko‘rinadigan choklar asosiy tutash chiziqda, ko‘rinmaydigan choklar 
shtrix chiziqda chiziladi. Payvand birikma chokining joylashgan о‘mini 
ko‘rsatish uchun bir tomonlama yo‘nalishi (yarim strelkasi) bo'lgan 
ingichka tutash chiziq bilan chiziladigan chetga chiqarish chizig‘idan 
foydalaniladi (7.16 va 7.17-rasmlar). Chiqarish chizig‘ini chok chizig‘iga 
nisbatan 30° yoki 60° da olish tavsiya etiladi. Shuningdek, chiqarish 
chizig‘ining davomiga ingichka tutash chiziqda gorizontal tokcha chiziladi. 
Chizmada chetga chiqarish chizig‘i yo‘nalishining vaziyatiga qarab shartli 
belgilar quyidagicha qo‘yiladi: tokchaning ustiga qo‘yilsa, chetga chiqarish 
chizig‘i chokning old (o‘ng) tomonidan chiqarilgan bo'ladi (7.16-rasm,
a);
chetga chiqarish chizig‘i chokning orqa tomonidan chiqarilgan bo‘lsa, 
tokchaning ostiga qo‘yiladi (7.16-rasm, 6).
Bir tomonlama 
Ikki tomonlama
Ко ’rin a d iq a n tomoni
Ko'rinm aydigan tomoni
149

---