A. N. Valiyev, B. R. Haqberdiyev, N. X. Gulomova, Z. A. Boboyeva

10.1-rasm
10.3. 
G id r a v lik v a p n e v m a tik sxem alar. 
Suyuqlik, gaz (havo)lami 
bosim ostida yoki o‘zicha quvurlar orqali oqishni shartli belgilar yordamida 
ko‘rsatuvchi chizmalar 
gidravlik va pnevmatik sxemalar
deyiladi. Bunday 
sxemalarda har bir quvurlar va ulami ulaydigan muftalar, ventil, jo ‘mrak, 
klapanlar va moslamalar kabilar 0 ‘zDSt 2.782:2003 talabiga ko‘ra shartli 
grafik belgilarda chiziladi (10.2 val0.3- jadvallar).
0 ‘zining vazifasiga ko‘ra gidravlik va pnevmatik sxemalar strukturali 
prinsipial va ulash (montaj) sxema turlariga bo‘linadi.
286

---

Strukturali sxemada
- buyumning barcha asosiy funksional qismlari 
(elementlar, moslama va funksional guruhlar) hamda ular orasidagi asosiy 
bog‘lanishlar ko‘rsatilib, o ‘zaro bog‘lanishlar chizig‘ida suyuqlik (gaz) 
oqimining yo‘nalishi tasvirlanadi.
Prinsipal sxemada
- elementlar tarkibi va ular orasidagi bog‘lanishlar 
to ‘la ko‘rsatiladi. Unda buyumning ishlash prinsipi to ‘g ‘risida to ‘la 
ma’lumot beriladi.
Ulash (montaj) sxemasida
- buyum qismlarining ulanishi tasvirlanib, 
biriktiruvchi (quvur)lami aniqlab, ulam i ulash va olib kirish joylari 
ko‘rsatiladi. Ulash sxemalari prinsipial sxemalar asosida ishlab chiqiladi.
Gidravlik va pnevmatik sxemalarda elementlar va qurilmalar, odatda 
dastlabki vaziyatda tasvirlanadi.
Vaziyat belgisiga kiruvchi harflar 
2(3)
e le m e n t n o m in in g b o s h la n g ‘ich
harflaridan iborat bo'ladi: filtr -
Fi,
nasos -
N,
bosimli gidroklapan -
GK,
gidrokuchaytirgich -
GC,
moy purkagich 
(tuzatgich) -
M P,
tartib nom erlari 
elementlarning sxemada joylashishiga 
qarab yuqoridan pastga va chapdan o‘ngga 
tomon suyuqlik, gaz (havo) manbayidan 
boshlab beriladi. Bir xil elementlarga bitta vaziyat nomeri berilib, uning 
yonida qavs ichida 
2(1), 2(2), 3(3)
kabi yoziladi (10.2-rasm).
Standart talabiga ko‘ra o‘tkazuvchi quvur truboprodlami 
0
‘qsiz ikkita 
ingichka chiziqda, bitta yo‘g‘on chiziq bilan, o‘zaro detal va armaturalami 
kontur chiziqda tasvirlash mumkin.
Qurilishlarda issiq va sovuq suv, gaz, kanalizatsiya quvurlar bir- 
biridan farq qilishi uchun raqam bilan belgilash yoki har xil yo‘g ‘onlikdagi 
chiziqlar bilan tasvirlab, ularga tushuntirish beriladi.
Gidravlik va pnevmatik sxemalar bir xil chiziladi va kinematik 
sxemalardek bir xil bo‘lib o‘qiladi.
10.3-rasmda parallel kuzatuvchi va ko‘chiruvchi bir koordinatali 
stanokning sxemasi berilgan bo‘lib, u quyidagicha o ‘qiladi: suyuqlik 
Fj
bo‘shliqqa va bir vaqtning o ‘zida boshqariladigan zolotnik teshigi 
Fx
dan oqim kuchi klapani 
4
ning prujinasi orqali chegaralangan qarama- 
qarshi 
P 2
bosimli bo'shliq 
F2
ga oqib o ‘tadi. Shunda ko‘chiruvchi