A. N. Valiyev, B. R. Haqberdiyev, N. X. Gulomova, Z. A. Boboyeva

10. Sxemalar va uning turlari hamda unga oid grafik vazifalar
277

---

Buyum elementlarining o ‘zaro joylashishi sxemada taxminan to ‘g‘ri 
tasvirlanadi.
7. 
Joylashtirish sxemasi.
Buyum tarkibiy qismlarining bir-biriga 
nisbatan qanday joylashtirilganligi joylashtirish sxemasida ko‘rsatiladi.
8. 
Birlashtirilgan sxema.
Biror maqsadni ko‘zlab ikki, uch xil sxemalar 
turi birlashtirilib tasvirlanishi mumkin. Masalan, prinsipial va montaj 
(birlashtirish), birlashtirish va ulash sxemasi. Bunday birlashtirishlar 
sxema turi va ko‘rinishi hujjat bilan aniqlanishi lozim. Masalan, elektr 
prinsipial sxemasi va ulash sxemasi.
9. 
Kombinatsiyalashtirilgan sxema.
Buyum tarkibiga turli elementlar 
ko‘rinishlari kiritilishi munosabati bilan, buyum uchun bir turdagi 
sxemalaming bir nechtasini tuzish talab qilinadi. Bunday sxemalami bitta 
kombinatsiyalashtirilgan sxema bilan almashtirish lozim bo‘ladi, masalan, 
elektrogidravlik prinsipial sxema.
10. 
Turli ko'rinish va turlar sxemalari.
Bunday sxemalar tarmoq 
standartlari tomonidan joriy etilgan kod, tur va ko'rinishlarda bajariladi.
Sxemalaming shifri standartga muvofiq uning turini ko‘rsatuvchi 
harf va turini belgilovchi raqamdan tashkil topadi. Masalan, pnevmatik 
stmkturali sxema -
P I,
kinematik funksional sxema -
K2
va hokazo.
Sxemalarda tasvirlanayotgan buyum elementlari ustma-ust tushmasligi 
va o ‘qish oson b o ‘lishi uchun mazkur elementlar qulay vaziyatda 
joylashtiriladi. Bundan tashqari grafik belgilami bog‘lovchi chiziqlar 
imkoni boricha kam sinadigan va kam kesishadigan bo‘lishi hamda parallel 
bog‘lovchi chiziqlar orasidagi masofa 3 mm dan kam bo‘lmasligi lozim.
Elektr sxemalarda q o ‘llaniladigan shartli grafik belgilarning 
o ‘lchamlari standartda berilgani holda, boshqa turdagi sxem alar 
elementlarining o ‘lchamlari nisbati ulaming haqiqiy o ‘lchamlari nisbatiga 
taxminan mos kelishi lozim.
Sxemalarda buyumning tarkibiy elementlari raqamlar bi lan belgilanadi, 
ya’ni ulaming vaziyat belgilari qo‘yiladi. Har bir elementning tartib nomeri 
harakat boshlanadigan joydan boshlab chiqarish chizig‘i tokchasiga 
qo‘yiladi. Tokcha ostiga esa, kerak b o ‘lganda, element to ‘g ‘risida 
tushuntirish ma’lumoti yoziladi. Sxemalami harakatga keltiradigan joydan 
boshlab o‘qiladi. 0 ‘qish paytida har bir elementning shartli tasvirlanishi, 
o ‘qish qiyin bo‘lsa, ularni shartli belgilar bilan taqqoslab o ‘qiladi. 
Sxema elementlarining shartli grafik belgilari bog‘lanish chiziqlarining
278

---

yo‘g ‘onligi 
0,2...1,0
mm atrofida olinadi. Bitta sxemada barcha chiziqlar 
(buyum elementlari va bog‘lanish chiziqlari) bir xil tanlangan yo‘g‘onlikda 
chiziladi. Sxemada barcha shartli grafik belgilar standart tomonidan qanday 
qabul qilingan bo‘lsa, o‘shanday vaziyatda chizilishi kerak, lekin ba’zi 
maqsadlami ko‘zlab, ulami 90° ga burilib yoki 180° ga ag‘darib tasvirlash 
mumkin. Raqamli yoki harfli-raqamli belgilari bor sxema elementining 
shartli grafik belgisini 90° yoki 45° ga burib tasvirlashga yo‘l qo'yiladi.
Sanoat va qurilmaning barcha tarmoqlaridagi buyumlar uchun qo‘lda 
yoki avtomatlashtirilgan usulda bajariladigan sxemalarning shartli grafik 
belgilari standart tomonidan umumiy tatbiq qilinishiga m o‘ljallangan. 
(10.1,10.2-jadvallar).
10.1-jadval.
№