A n V a r c h o r iy e V

dan ustun turuvchi shaxsdir. Olamda, hatto insonning ongi va
faoliyatida bo'ladigan barcha o'zgarishlar (u taraqqiyot yoki rivoj­
lanish, inqiroz yoki tanazzul tomon bo'ladimi, bundan qat’i
nazar) Xudoning xohish-irodasi bilan sodir bo'ladi. Xudo qan­
day xohlasa shunday yaratadi, o'zi qanday xohlasa shunday
yashaydi. U nimani istasa, o'shani qiladi. Xohlasa yaratadi, xohlasa
yemirib tashlaydi. Butun olamga ham, odamning ongi va faoli-
yatiga ham Xudoning yagona irodasi hukmronlik qiladi.
Xullas, qadimgi Yunon falsafasining inson to'g'risidagi qa­
rashlari rang-barangligi bilan katta ahamiyatga egadir. Ulaming
ko'pchiligi inson kosmosning bo'lagi, allaqanday o'ziga xos xu­
susiyatlarni o'zida mujassamlashtirgan mikrokosmosdir, deb
tushuntirishar edi.
Yunon donishmandlarining ta’kidlashlaricha, inson insoniy
munosabatlar sistemasidan tashqarida, o'zidan-o'zi, alohida
yashay olmaydi. Qandaydir bir insoniy munosabatlar sistemasi
ta’sirida yashaydi va faoliyat ko'rsatadi. Ma’lum bir tartib-inti-
zomga, qonun-qoidaga bo'ysunadi, itoat qiladi. Olamdagi barcha
mavjudotlar-maxluqotlar va xudolar tabiiy va ijtimoiy muhit
bilan birga yashaydi. Hatto kosmos ichida turgan xudolar ham
odamlarga ta’sir ko'rsatuvchi reallikdir.
Qadimgi Yunon faylasuflari inson bilan boshqa tirik mavjudot-
lar orasida prinsi pial farq bor ekanligiga hech qanday shubha
qilmas edilar. Inson «aqlga ega ijtimoiy hayvon», «siyosiy max-
luq» ekanligini isbotlashga urinish, odamlar turmush tarzi bilan
aql-farosati orasidagi aloqadorlikni e’tirof etish yunon falsafiy
fikrlash madaniyatining jahon sivilizatsiyasi taraqqiyotiga qo'shgan
ulkan hissasidan dalolatdir.

---