A n V a r c h o r iy e V

Abu Nasr Forobiy 873-yilda Sirdaryo qirg‘og‘idagi F orob -0‘tror degan
joyda, turkiy qabilalardan bo‘lgan harbiy xizmatchi oilasida tug'ilgan. Boshlang‘ich
ma’lumotni ona yurtida olgan. So‘ngra Toshkent, Buxoro, Samarqandda o‘qigan.
Bag‘dodga kelib, falsafa, tabobat, mantiq ilmlarini chuqur o ‘rgangan. Turli tillarni
mukammal bilgan. 941-yildan e’tiboran Damashqda, 949—950-yillarda esa Misrda
yashagan. 950-yilda Damashqda vafot etgan. U o ‘zidan, tabiiy-ilmiy va ijtimoiy
fanlarga taalluqli 160 asarni meros qilib qoldirdi.

---

bo'ladi. «Xayol quwati» yordamida inson bilim, hunar egallay- 
di, faoliyat ko'rsatadi, foyda-zararning farqiga boradi1.
Forobiy ta ’kidlaganidek, inson o'zining aql-zakovati bilan 
olamdagi boshqa tirik mavjudotlardan tubdan farq qiladi. Undagi 
aq l-zak o v at 
(«aqliy 
q u w a t» ) 
b o rliq n in g
tu rli-tu m a n
ko'rinishlarining aksidir. Inson o'zidagi o'sha aql-zakovat yor­
damida aw al yerda sodir bo'layotgan o'zgarishlarning sabab- 
larini, so'ngra esa osmon jismlarining sir-u asrorini biladi. In ­
sonning olam to'g'risidagi to'plagan bilimlari, ya’ni hayotligida 
yaratgan ma’naviy boyliklari hech qachon yo'q bo'lib ketmay- 
di, balki «dunyoviy aql»ni tashkil etadi. Inson aqli olam sir- 
larini bilishda eng yuksak cho'qqiga ko'tarilganda «dunyoviy aql», 
«dunyoviy ruh» bilan qo'shiladi.
O 'z navbatida, har bir kishining joni va aqli, ya’ni «indi­
vidual aql» va «individual jon»ning paydo bo'lishida «dunyoviy 
ruh», «dunyoviy aql» hal qiluvchi rol o'ynaydi. Forobiyning 
tushuntirishicha, «dunyoviy ruh», «dunyoviy aql», «individual 
jon», «individual aql» paydo bo'lishi va rivojlanishining sabab- 
chisidir. «Individual jon», «individual aql» inson tanasining 
o'lishi, yo'q bo'lishi bilan yo'qolib ketmaydi, balki «dunyoviy 
ruh», «dunyoviy aql»ga qo'shiladi. Insoning joni va aqli abadi- 
ylikka ketadi, biroq hech qachon qaytib kelmaydi, qayta namo­
yon ham bo'lmaydi. Ular tanani tark etgandan so'ng yana bir 
butun bo'lib birlashadi, har bir jon va har bir aql inson 
tanasida yashagan vaqtida orttirgan barcha m a’naviy narsalar 
to'planib, hamisha barhayot «dunyoviy ruh», «dunyoviy aql»ni 
tashkil etadi2.
Qadimgi yunon falsafasining o'tkir bilimdoni, Zenon, Pla­
ton, Aristotol, Epikur asarlarining mashhur targ'ibotchisi, «Ik­
kinchi muallim», «Sharq Aristoteli» nomini olgan Abu Nasr 
Forobiy inson aqlining imkoniyatlari cheksiz ekanligini isbot- 
lab, o 'rta asr musulmon olamida keng tarqalgan faqat mumtoz 
shaxslar — payg'ambarlarga xos karomatning sirlarini bilish 
yo'llari haqidagi diniy-mifologik qarashlarga qarshi chiqdi.