A n V a r c h o r iy e V

1 
Qarang: Ulrix Rudolf. Al-Moturidiy va Samarqand sunniylik ilohiyoti. Toshkent,
2002, 179— 180-betlar.

---

daviy, Abu Hafs U m ar an-Nasafiy, Umar at-Taftazoniylar 
salmoqli hissa qo'shdilar.
Mutakallimlar o ‘z ta’limotlarini shakllantirishda, nafaqat ka­
lom ilmi, balki Yevropa mamlakatlarida VIII asrning oxiri IX 
asrning boshlarida keng tarqalgan aristotelizm falsafasi yutuq­
laridan ham ustakorlik bilan foydalanganliklarini unutmaslik 
darkor.
Yuqorida eslatib o‘tganim izdek, sunniylik tarkibida VII 
asrn in g o x iri V III a srn in g b o sh la rid a vujudga kelg an
ta ’lim otlardan biri m u’taziliylik edi. M u ’taziliylik tu sh u n ch a- 
sining asosida «m u’tazila» so‘zi yotadi. «M u’tazila», S harq- 
ning buyuk m usulm on allom alaridan biri Jaloliddin Rumiy 
yozganidek, arabcha so 'z b o 'lib , «bir to m o n in i tutgan», 
degan m a’noni b ild irad i1.
M u’taziliylik ta ’limotining shakllanishiga m ashhur musulmon 
ilohiyotchi olimi Hasan Basriy (642—728-y.) asos solgan. H a­
san Basriy ushbu ta ’limotni yaratishda musulmonlarning urf- 
odatlari, rasm-rusumlariga tayanadi. Q ur’oni Karim qoidalari, 
Hadisi Sharif talablarini fuqarolar turmush tarziga singdirish 
muammolarini tahlil qilganda aql-idrok, mantiq imkoniyatlari­
dan kengroq foydalanadi. Hasan Basriy asos solgan m u’taziliylik 
rivojida uning izdoshlari Vosil ibn Ato (699—748) va Amir ibn 
Ubayd (vafoti 76l-y.)lam ing hissasi sezilarli bo‘ldi2.
M u’taziliylik Qur’on qoidalarining abadiyligini rad qiladi. In ­
son aqlini, uning olamni o‘zgartirish borasidagi faoliyatini yuqori 
baholaydi. Insoning Xudoga butunlay bog'liqligi to'g'risidagi 
ta ’limotga qarshi borib, inson o'z faoliyatida erkin bo'lm og'i 
lozim, degan g'oyani olg'a suradi. Inson faoliyati peshanasiga 
yozilgan taqdir bilan bog'liqligi haqidagi aqidani rad etadi.
M u’taziliylar Xudo insonga o'xshash, deb tushuntiradilar. 
Lekin unda insonga xos barcha xususiyatlar, xislatlar, fazilatlar 
mavjudligi to'g'risidagi fikr-mulohazalarni inkor etdilar. Xudoni 
sof, jismsiz, ko'rinm as ruh, deb e ’lon qildilar. Shu g'oya 
Xudoning o b ro '-e’tiboriga putur yetkazdi, mavhumlashtirishga 
olib keldi.