A n V a r c h o r iy e V

1 
Xorijizm tarafdorlarining ko‘pchiligi IX asrga kelib. ummaviy va abbosiy
xalifalar tomonidan qirib tashlandi.

---

ulug‘langanligi uchun ham ismoilizm erkin fikrlovchi ziyolilar 
orasida keng tarqaldi.
IX asr oxirida ismoilizm tarkibida qarmatlik ta ’limoti paydo 
bo‘ldi. Qarmatlikning asosida fuqarolami barcha zulmlardan ozod 
etuvchi «Yashirin imom» g'oyasi yotar edi. Ular islom dini va 
shariati qonunlari, qoidalarini bajarishni istamadilar. Fuqaro- 
larning tengligi va ijtimoiy adolat g'oyalarini har tom onlam a 
qo'llab-quw atladilar1.
Shiizm tarkibida VII—IX asrlarda shakllangan: xorijizm, is­
moilizm, qarmatlik ta ’limotlarida shubhasiz islomgacha bo'lgan 
zardushtiylik, moniylik, mazdakizm ta’limotlarining ham ta ’siri 
bor edi. Bu ta ’limotlarda zulm va tengsizlikka qarshi kurash, 
umuminsoniy axloq, ijtimoiy adolat normalari va prinsi plariga 
asoslangan farovon turmush to'g'risidagi fikr-mulohazalarda um u­
miylik, o'xshashlik ham mavjud edi.
M a’lumki, sunniylik VIII asming ikkinchi yarmida Arabis- 
tonda vujudga kelgan edi. VIII asrga kelib arab xalifaligi Sharq- 
dagi kuchli rivojlangan imperiyaga aylanishi bilan sunniylikka 
e ’tiqod qiluvchi kishilar soni uzluksiz ortib bordi. Sunniylikning 
g'oyaviy ta ’sir doirasini kengayib borishi bilan uning tarkibida 
to'rtta asosiy maktab (mazhab): hanafi’ya, hanbali’ya, shofi’ya, 
maliki’ya vujudga keldi. O'sha to'rt asosiy maktab namoyandalari 
orasida sunniylikning g'oyaviy-nazariy asoslari hisoblangan Qur’oni 
Karim qoidalari, Hadisu Sharif talablarini amaliyotga tatbiq etish 
borasida erkin fikrlash masalalari yuzasidan bahs va munozaralar 
avj olib ketdi. Chunonchi, ibn-Hanbal asos solgan hanbali’ya 
maktabi tarafdorlari Qur’oni Karim qoidalari, Hadisi Sharif 
talablari, shariat norrrl&larini har bir musujmon bandasi so'zsiz 
bajarishi zarur. Ushbu masalalar yuzasidan erkin fikr yuritishni 
qoraladilar.
Malik ibn-O nas Abu-Abdulloh (721—795-y.) asos solgan 
maliki’ya maktabining tinglovchilari Qur’oni Karim qoidalari, 
Hadisi Sharif talablarini ratsionalistik asosda, ya’ni aql im -