A n V a r c h o r iy e V

' Abu ho Termiziy
. Sahihi Termiziy. Tanlangan asarlar. Toshkent, 1993, 8-bet.

---

tirishda va uni yanada rivojlantirishda bilim muhim ahamiyatga 
ega ekanligini alohida ta ’kidladi. Qayerda bilim, ilmga e’tibor 
kamaysa, o ‘sha yerda odam lar axloqan tubanlasha boshlaydilar. 
Jamiyat m a’naviy inqirozga yuz tutadi. O dam lar orasidan 
hurmat-izzat ko‘tariladi. Mehr-oqibatsizlik avj oladi. Bilimsizlik- 
ning dastlabki ko'rinishlari, kishining o ‘z iffatini yo‘qotishdir, 
deb tushuntiradi.
Yuqoridagi dalillardan ko‘rinib turibdiki, musulmon falsafa- 
sidagi eng yirik ta ’limot hisoblangan, sunniylikning g‘oyaviy 
asosi bo‘lgan sunnalarni to'plashda, uni ishonarli, mukammal 
hadislar to ‘plamlari shaklida rasmiylashtirishda movarounnahrlik 
muhaddislar munosib hissa qo‘shdilar. 
0
‘z navbatida, xuddi shu 
fidoyilik nafaqat musulmon madaniyati, balki umumbashariy 
madaniyat va m a’naviyat taraqqiyotiga qo'shilgan buyuk ulush 
ham bo'ldi.
O 'rta asr musulmon falsafasidagi eng yirik ta ’limot, sun­
niylik zaminida shialik vujudga keldi. Shialik asta-sekin sunniylikka 
muxolifatda bo'lgan diniy-falsafiy ta ’limot sifatida rivojlanib 
boraveradi. Ma’lumki, shialik VII asr o'rtalarida xalifa Ali hokimi- 
yatini qo'llab-quw atlovchi siyosiy guruh dunyoqarashi sifatida 
vujudga keldi. Shiizm tarafdorlari faqat Ali va uning maslakdosh- 
larining nomi bilan bog'liq bo'lgan sunnalarni tan olar edilar, 
xolos. Shiizm tarafdorlari sunnizm targ'ib etgan ayrim urf-odat- 
lar, marosimlami rad etdilar. Shuningdek, sunniylik bilan shia­
lik o'rtasida hokimiyat masalasida ham ixtilof mavjud edi. Xusu­
san, sunniylar xalifalik hokimiyatining tarafdori bo'lishgan bo'lsa, 
shialar hokimiyatni imomat boshqarishi zarur, degan g'oyani 
olg'a surar edi.
Asta-sekin shiizm tarkibida ham turli-tum an diniy falsafiy 
ta ’limotlar vujudga kela boshladi. Xususan, VII asming ikkinchi 
yarmida shiizm tarkibida vujudga kelgan xorijizm ta ’limoti arab 
xalifaligi tom onidan bosib olingan Iroq va Eron aholisi, oddiy 
arab mehnatkashlar ommasi manfaatlarini ifodalovchi demokratik 
harakatning nazariy asosi vazifasini bajardi. Ushbu ta’limotga 
ko'ra har qanday, hatto musulmon teokratik davlatining diniy 
va dunyoviy boshlig'i ham diniy jam oa tom onidan saylanadi va 
jamoaga bo'ysunadi. Agar xalifa jam oa manfaatlarini himoya qil-

---

masa vazifasidan bo'shatiladi, hatto qatl etiladi. Ayrim xorijiy- 
lar, hatto musulmon jamoasi xalifasiz ham yashay oladi, de­
gan fikmi bayon qilishdi. Xorijiylar g‘ayridin vakillariga — xris- 
tianlarga, zardushtiylarga, moniylaiga ham xayrixohlik bilan mu- 
nosabatda bo'ladilar.
Xorijizm ta ’limotiga ko‘ra, yer butun m usulm on jam oa- 
sining mulki bo'lishi, islom dinini qabul qilgan barcha fu- 
qarolar jon va yer solig'idan ozod bo'lishlari, barcha kishilar 
umuminsoniy axloq normalariga rioya qilishlari, odam lar hayot 
tarzida oddiylik barqaror bo'lishi darkor. O rtiqcha zeb-u ziy- 
nat, m ol-u dunyoga hirs qo'yish, m ayparastlik qattiq tanqid 
q ilin ad i1.
VII asr o'rtalarida shialik tarkibida shakllangan diniy falsafiy 
ta ’limotlardan yana biri — ismoilizm edi. Ismoilizmning shakl­
lanishida neoplatonizm, neopifagorizm kabi Yevropada keng tar­
qalgan falsafiy ta ’limotlaming, shuningdek, qadimgi Eron va 
Turon xalqlari orasida islomgacha keng tarqalgan zardushtiylik, 
moniylik, mazdakizmning ta ’siri katta bo'ldi.
Ismoilizm murakkab diniy-falsafiy ta ’limot bo'lib, ochiq (zo- 
hiran) va maxfiy (botinan) shakllardagi targ'ibot va tashviqot 
ishlariga mo'ljallangan edi. Keng mehnatkashlar orasida amalga 
oshiriladigan ochiq targ'ibot va tashviqot ishlarida ismoilizm 
g'oyalari shialikdan deyarli farq qilmas edi. Maxfiy targ'ibot va 
tashviqotda butun koinotning mutlaq hokimi — Xudo bilan 
uning yerdagi vakili — payg'ambar orasida katta farq borligiga 
e’tibor qaratilar edi. O'sha farq yetti katta pog'onadan (em anat- 
siya): mutlaq Xudo, dunyoviy aql, 'dunyoviy jon, birlamchi 
materiya, fazo, vaqt va kamolotga erishgan insondan (ya’ni 
payg'ambar) iborat deb tushuntirilar edi.
Ismoilizm ta ’limotiga ko'ra, kamolotga erishgan inson, ya’ni 
payg'ambar (al-inson al-komil) o'zida «dunyoviy aql»ni mujas- 
samlashtirgan iqtidorli notiq bo'lib, Xudoning fikr-mulohaza- 
larini kurrai zaminda yashovchi insonlaiga yetkazib turadi. «Dunyo­
viy aql»ni o'zida mujassamlashtirgan payg'ambaming eng muhim 
fazilatlaridan biri bo'lgan bilimlilik, ilmlilik har tom onlam a