A n V a r c h o r iy e V

T u ro b o v
M
. Temuriylar davrida kutubxonachilik. Muloqot, 2001, 
№ 6, 33—34-betlar.

---

varounnahr, Xurosonning mug'ul istilosidan qutilishi, markaz­
lashgan mustaqil davlatning ya’ni yagona boshqaruv tizimining 
vujudga kelishi, bu o‘lkalarda tinchlik, osoyishtalikning qaror 
topishi bilan bog'liq bo'lsa, ikkinchidan, IX—XII asrlarda ro'y 
bergan sun’iy ravishda uzilib qolgan musulmon renessansini qayta 
tiklanishi bilan bog'liq. Uchinchidan, Temur va temuriylar davrida 
musulmon renessansining yangi bosqichga ko'tarilishi Eron, 
Movarounnahr, Xurosonda tasawuf g'oyalarining keng tarqali- 
shi, uning davlat mafkurasi darajasiga ko'tarilishi bilan bevosita 
bog'liq edi.
Ikkinchi musulmon renessansining eng baland cho'qqisi, 
mashhur musulmon astronomi, davlat arbobi Mirzo Ulug'bek 
nomi bilan bog'liq. Shuning uchun XV asr Sharqda ham 
G'arbda ham «Ulug'bek asri» deb yuritiladi. Chunki Ulug'bek 
zamonasida ilm-fan rivojiga e’tibor kuchaydi. Samarqandda ko'p 
madrasalar qurildi. Idigu Temur, Qutbiddin Sadr, Amir shoh 
Malik, Bibixonim madrasalarining bunyod etilishi bunga dalil- 
dir. Shuningdek, Buxoro, G'ijduvon shaharlarida ham ma­
drasalar qurildi: Madrasalar sonining oshib borishi diniy va 
dunyoviy ilmlarning uyg'unlashib borishi uchun real imkoni­
yat yaratdi.
Xullas, musulmon madaniyatining eng muhim xususiyati 
Sharq mamlakatlari, xususan, Movarounnahr va Xurosonda diniy, 
dunyoviy ilmlar baravar rivojlanib borganligi bilan xarakterla- 
nadi. Ilm-fan, san’at, adabiyot, falsafa, dinshunoslikka oid asarlar 
uch tilda: arab, fors-tojik va turkiy tillarda yaratildi. Boshqacha 
aytganda, musulmon madaniyatining tili uch til edi. Xuddi 
shuning uchun ham, musulmon madaniyatining yana bir xu­
susiyati ko'ptillilikdir.
Musulmon madaniyatining o'ziga xos eng muhim xususiyati, 
u o'zining kuchli gumanistik xarakteri, odamlarni yaxshilig-u 
savob ishlar qilishga, do'st-u birodarlikka da’vat etishi, bilim- 
ni, ilmni, aqlni, ma’naviyat-u ma’rifatni e’zozlashi, e’tiqod- 
imon, halollikni qadrlashi bilan xarakterlanadi. Aniqroq qilib 
aytganda, o'rta asr musulmon madaniyati, ayniqsa, falsafasi­
ning o'ziga xos xususiyatlaridan yana biri insonning insoniy­
ligini, ya’ni uning barkamolligini ifodalovchi mezonlar siste- 
masini yaratishga qaratilganligidir.

---

M usulmon m adaniyatining ko‘zgusi bo'lgan adabiyotda, 
xususan, she’riyatda falsafiy she’r yozish avj oldi. Bunday 
tendensiyani o'rta asr adabiyotidan darhol ilg'ab olish mumkin. 
Xuddi shuning uchun ham o 'rta asr musulmon adabiyoti fal­
safiy she’riyatning rivojlanganligi bilan ajralib turadi.
Musulmon madaniyati «Osiyo daryolari kabi qumliklaiga singib 
ketib, o'z qobig'idan chiqolmay nomsiz-nishonsiz yo'qolgan
» 1 
emas. Aksincha, Yevropa madaniyatining rivojlanishi uchun asos 
Vazifasini bajardi. Aniqroq qilib aytganimizda, X III—XV asrlarda 
sodir bo'lgan Yevropa Renessansini tayyorladi. Musulmon madani­
yati tufayli jaholat changalida bo'lgan Yevropaning bir qator 
mamlakatlarida ilm -m a’rifat chirog'i yoqildi. Yevropa mamlakat­
larida yashovchi birorta xalq m adaniyat-m a’rifatning tamal toshi 
hisoblangan o'z yozuvini o'zi kashf etgan emas. Chunonchi, 
ispanlar yozuvi ham, shimoliy oramiy yozuvi ham Osiyodan 
olingan. Shimoliy, G 'arbiy va Sharqiy Yevropa madaniyati yu- 
non-rum -arab urug'idan unib chiqqan2.
Musulmon madaniyati tufayli Yevropa xalqlari qadimgi Misr 
va Vavilon, Hind va Xitoy, Eron va Turon xalqlari madaniyati, 
ilm-fani yutuqlari bilan tanishdilar. Sharq xalqlari adabiyoti, 
san’atining inson ruhiy-m a’naviy qiyofasiga ko'rsatayotgan ta ’sir 
mexanizmining uslublari va usullarini o'iganib oldilar. Sharq al- 
lomalari, xususan, faylasuflari asarlarida bayon qilingan eng 
ilg'or falsafiy g'oyalar, olam va odam borlig'i to'g'risidagi 
qarashlami qabul qilib oldilar va uni yanada rivojlantirdilar. 
Sharqda yaratilgan insonparvarlik va adolatparvarlik g'oyalari har 
tomonlama boyitildi3.