A n V a r c h o r iy e V

Shuning uchun ham inson ikki unsurdan — ruh va jismning
yig'indisidan iborat. Ruh nur farzandi bo'lsa, jism zulmat
farzandidir. Shuning uchun inson hamisha zulmatga, yovuzlikka
qarshi uzluksiz kurash olib boradi. Bunday kurash davomida
inson, shubhasiz, yorug'lik tarafida bo'lmog'i, zulmat ustidan
g'alaba qilmog'i kerak. Bunday ulkan g'alabani qo'lga kiritish-
ning eng muhim sharti —
yuksak ma’naviy-axloqiy yetuklik,
mol-u dunyoga hirs qo'ymaslik, faqirona, kamtarona yashash,
ko'ngli poklik va rahmdillik, jonzotlarga ozor bermaslik, har
bir tirik mavjudotni asrab-avaylashdir. Shuning uchun ham Moniy
odamlarni hayvonlar go'shtini tanawul qilishdan o'zini tiyishga
da’vat etdi.
Moniyning falsafiy-axloqiy qarashlari, moniychilarning tav-
banomasi — «Xuastuanifl» asarida yanada yaqqolroq namoyon
bo'ladi. Qadimshunoslarning fikricha, «Xuastuanift» qadimiy
eroniy tillarning birida yaratilgan, keyinchalik Moniy ta’limotini
kengroq yoyish maqsadida boshqa xalqlar tillariga taijima qilin­
gan. Uyg'ur hoqonligi davrida moniychilik, ayniqsa, turklar
orasiga keng tarqalgan. Asarda olg'a surilgan eng asosiy g'oya bu
dunyoda qilingan gunohlar uchun Xudodan kechirim so'rashdir.
Shuning uchun ham «Xuastuanift» Moniy ibodatxonalarida
ommaviy ravishda qiroat bilan o'qilgan1.
Moniy ta’limoti Eron va Turonda Sosoniylar hukmronlik
qilgan zamonlarga to'g'ri keldi. Sosoniylar zardushtiylik diniga
sig'inar edilar. Moniyning ba’zi fikr-mulohazalari (masalan,
hayvonlar go'shtini tanawul qilmaslik g'oyasi) esa zardushtiylik
qoidalariga zid edi. Shuning uchun ham Sosoniy hukmdorlar
Moniy ta’limotini targ'ibot va tashviqot qilishni man etdilar.
Shunday bo'lishiga qaramasdan Moniy o'z e’tiqodini Kashmir