Hayotining keyingi yillarida jahonda tinchlik o'm atish, urush
xavflni tugatish, turli millat, turli maslakda bo'lgan xalqlar
o'rtasida do'stona munosabatlarni o'm atish uchun kurashdi,
xalqparvarlik g'oyalarini tinmay targ'ib qildi. Insonning «mavjud-
ligi» tor, biqiq doiradagi, faqat o'z manfaati uchun bo'lgan
«mavjudlik»dir, deb tushuntirdi. Insonning «mavjudligi» jamiyat,
insoniyat «mavjudligi» bilan bevosita bog'liq
ekanligini isbotlab
berdi.
Jan Pol Sartming keyingi yillarda yaratgan dramatik asarla
rida inson individual mavjudligidagi turli ziddiyatlar, qaram a-
qarshiliklar ochib berildi.
Fransuz ekzistensializmining yirik nam oyandalaridan biri,
mashhur publitsist Alber Kamyu (1913— 1960-y.) ijodida asosiy
mavzularidan biri bem a’nilikning g'ayriinsoniy mohiyatini fosh
etishdir. Bunday olijanoblikni uning «Sizif haqida afsona» asarida
yaqqol ko'rish mumkin.
Alber Kamyuning e’tirof
etishicha, bem a’nilik inson ongi va
faoliyatini qadim-qadimdan qamrab olgan g'ayriinsoniy illatdir.
Uning qahramoni Sizif ana shunday g'ayriinsoniy illatga giriftor
bo'lgan kishi. Bunday g'ayriinsoniy kasalga mubtalo bo'lgan Siz-
ifning uzluksiz baland toqqa tosh yumalatib chiqishi, tosh yana
pastga yumalab tushganda uni qayta-qayta toqqa olib chiqishga
urinishi — bem a’nilikdan boshqa narsa emas. Alber Kamyu fa-
shizm balosini ana shunday bema’nilik (absurd), deb biladi.
O'zining bem a’nilik haqidagi fikr-mulohazalarini «Vabo»
roman-
ida ham davom ettirib, ikkinchi jahon urushi yillarida odamlar
ning o'lim qurollari yasash uchun qilgan harakatlarini Sizifning
umr bo'yi tosh yumalatib azob tortganiga o'xshatadi. Ana o'sha
bema’nilik tufayli millionlab odamlar o'lib ketganligiga e’tibomi
qaratadi. «Vabo» romanining qahramonlari bunday jirkanch illatga
qarshi kurashadilar. Ana shu kurash chinakamiga gumanistik ma’no
kashf etadi.
Alber Kamyu odamlarning m a’lum qismi faoliyatiga o'm ashib
olgan bem a’nilikka qarshi kurashishga, uning g'ayriinsoniy m o
hiyatini fosh etishga da’vat etadi. «Agar absurd (bem a’nilik —
A.Ch.) tuyg'usi bevosita harakat tuyg'usiga aylantirilsa, unda bu
tuyg'u
qotillikka ham befarq qaraydi, uni joyiz qilib qo'yadi.
Agar hech narsaga ishonch qolmasa, agar hamma narsa ma’nosiz
bo'lsa-yu, hech narsaning qadr-qimmati bo'lmasa, unda ham m a
narsa mumkin — yovuzlik ham, yaxshilik ham joiz va ahamiyat-
siz bo‘lib qoladi»1. Ana shu holatga tushmaslik uchun A. Kamyu
insoniy haqiqatga suyanadi. Uning «Nemis do'stimga maktublar»
asarida insonga ishonch g'oyasi ilgari suriladi. Bu dunyoning
m a’nosini faqat insondan izlash lozim,
bu dunyoda hech
bo'lmasa bitta haqiqat bor — bu inson haqiqatidir. Shuning
uchun, aw alo, insonni har qanday bem a’niliklardan qutqarish
kerak, deydi u2. Kamyuning ushbu fikrlaridan insonda m ehr va
uni turli azoblardan, xususan, bem a’nilikdan qutqarishga qara
tilgan olijanob maqsad yotganligini darhol ilg'ab olish mumkin.
XX
asming 50-yillarida ekzistensializm Angliya, Amerika, Ita
liya, Yaponiya ziyolilari orasida keng tarqala boshladi. Ekzistensia
listik falsafa klassiklarining asarlari zudlik bilan ingliz tiliga tarjima
qilindi. Ingliz tilida S.Kyerkegor, N .Berdyaev, K.Yaspers,
M.Xaydegger asarlari chop etildi. Ayniqsa, fransuz ekzistensia
lizmining asoschilaridan Jan Pol Sartr asarlari Angliya va Ameri
ka Qo'shma Shtatlari ziyolilarida katta qiziqish uyg'otdi.
Amerikalik
professor Fransua X. Lopoynt ta ’kidlaganidek, Sartr Amerikada
ekzistensializmning eng yirik targ'ibotchisi, deb tan olindi.
Amerika Q o'shm a Shtatlarida va Angliyada ekzistensializm
g'oyalarini targ'ibot va tashviqot qilishda U.Lauri, D. Uald,
U .B erret, K .R eyngardt, R .X arper, U .K aufm an, K .U ilson,
A.Merdok va boshqalar fidoyilik qildilar.
XX
asming oltmishinchi — yetmishinchi yillariga kelib, ekzis
tensialistik g'oyalar sobiq Ittifoq hududida faoliyat ko'rsatgan ba’zi
olimlar, yozuvchilar, shoirlar ijodiga ham o'z ta’sirini o'tkazdi.
Bunday kayfiyatni mashhur fizik olim, Nobel mukofotining lau-
reati,
tinchlik, adolat g'oyalarining tolmas taig'ibotchisi Andrey
Saxarov, faylasuf olim Aleksandr Zinovyev, mashhur rus ijodko
rlari Aleksandr Tvardovskiy, Yevgeniy Yevtushenko, jahonga mash
hur qiig'iz yozuvchisi, yirik davlat va jamoat arbobi Chingiz
Aytmatov, o'zbek
ijodkorlari Abdulla Oripov, Erkin Vohidov,
O'lmas Umarbekov, N urali Qobil, Tohir Malik, qoraqalpoq
yozuvchisi Tolibbergan Kaipbeigenov,
Sharof Boshbekov asarlari -
dan payqab olish mumkin.
Ekzistensialistik falsafada olg'a surilgan inson to'g'risidagi pro-
gressiv g'oyalar endilikda jahonning bir qator mamlakatlari ijti-
Download
Do'stlaringiz bilan baham: 
