barpo etishi mumkin, degan xulosaga keladi. Jamiyatni, ayniq
sa, davlatni boshqarishda podshohning o ‘mi haqida to ‘xtalib,
jamiyat podshohga xizmat qilmasdan, balki podshoh jamiyatga
xizmat qilishi lozim, deydi. Adolatli podshoh, aziyat chekkan
barcha fuqarolaming
haq-huquqlarini himoya qilishi, birovlar-
ning tinchligi, osoyishtaligi yo'lida o ‘z tinchligidan voz kechishi
zaru r. P o d sh o h n in g o ‘zi y aratu v ch an lik qobiliyati bilan
boshqalardan ajralib turishi kerak. Hokimlar, ishboshilar tanla-
ganda tabiatan jamiyatni boshqarishga mayli bor, o'zining mus
taqil fikri bor, o‘zi qabul qilgan qarorlaming bajarilishida qat’iylik
ko‘rsatuvchi kishilarni tanlashga e’tibom i qaratish zarur ekan
ligini ta ’kidlaydi1. Lekin o‘rta asr sharoitida
podshohlik mansabi
merosga aylanganini ko‘rgan Beruniy, insonning jamiyatdagi o‘mi
uning nasl-nasabi, ajdod va avlodlarining xizmatlari bilan belgi-
lanishiga qarshi chiqadi.
Beruniyning fikriga muvofiq, inson olamdagi boshqa maxlu-
qotlardan o'zining yaratuvchanligi, bunyodkorligi bilan tubdan
farq qiladi. Yaxshilik, rostgo'ylik, olijanoblik, m uruw at,
mehr-
shafqat, do‘st-u birodarlik kabi fazilatlar insonni yanada ulug‘laydi.
Bunday fazilatlami o'zida mujassamlashtirgan kishi nafaqat o'ziga,
balki el-yurtga ham foyda keltiradi. Yolg'onchilik, yomonlik,
raqobatlashish, g'animlik, ichiqoralik, qo'pollik, o'g'rilik, tuh-
m a tc h ilik ,
ik k iy u zlam ach ilik ,
o 'z ig a
b in o
q o 'y ish ,
xushomadgo'ylik, chaqimchilik kabi illatlar insonni tubanlash-
tiradi.
Xorazmlik mutafakkir inson ijtimoiy qiyofasini yaxshilik va
yomonlik chig'irig'idan o'tkazib tahlil qiladi. Uning tushunti
rishicha, insonning yaxshilik, ezgulik tom on intilishi birdaniga,
bir kunda shakllanmaydi. Yaxshilik tom on intilish malakasi hosil
bo'lishi uchun inson halol m ehnat qilishi,
sabr-toqat, mato-
nat, mustahkam iroda, yuksak umuminsoniy im on-e’tiqodga ega
bo'lishi darkor. Umuminsoniy im on-e’tiqodni amalda namoyon
etish uchun inson doimo kurashishi zarur. Inson yaxshilik,
ezgulikni o'zining kundalik turm ush tarzida qaror toptirishi
uchun, eng aw alo, «ilm haqiqatini egallashi»2 lozim. «Kimda
Abu Rayhon Beruniy.
Tanlangan asarlar. 1-tom, Toshkent, 1968, 74-bet.
www.ziyouz.com kutubxonasi
shunday sifatlar topilsa, xulq uning
foydasiga va kimda bular
yetishmasa, xulq uning zarariga bo'ladi»2.
Abu Rayhon Beruniyning ta ’kidlashicha, insonning kundalik
turmush tarzida yaxshilik barqaror bo'lishi uchun kishilar tinch-
totuv, do'st-birodar bo'lib yashashlari lozim. Hind orollaridan
birida yashovchi kishilar turmush tarzini tasvirlab, bunday deb
yozadi: «Ular bir jins bo'lib, oralarida qarama-qarshilik yo'q,
qahatchilik ko'rm aydilar va qarimaydilar. Istagan narsalari oldi-
lariga kelib turadi, bir-birlari bilan totuv bo'lib, rohatda yashay-
dilar, yaxshilikdan
boshqani bilmaydilar, go'yo ular jannat
bog'ida istiqomat qiladilar. Ularga husn va uzoq um r berilgan,
bir-birlaridan ortiqcha yoki kam joylari yo'q, hammasi birday.
Ularda xizmatkorlik, xo'jayinlik, gunoh qilish, bir-birini ko'ra
olmaslik, qarama-qarshilik, ortiqcha gap-so'zga borish, savdo-
garchilikka urinish yo'q... Bu orolda yashovchilar bir-birlari bilan
teng»3.
Uning tushuntirishicha, yaxshilikning
teskari tom oni yomon-
likdir. Yomonlik turli ko'rinishlarda namoyon bo'lib, eng yara-
masi ta ’ma, g'azab va ilmsizlikdir. Ayniqsa, ilmsizlik — inson
ning eng ashaddiy dushmanidir. Bunday g'ayriinsoniy qiliqlarni
o'zida mujassamlashtirgan kimsalar odamlar ovqatlanganda qan
day lazzat olsalar, rohat qilsalar, ular birovlardan o 'ch olgan-
da ana shunday lazzat oladilar. Lekin lazzat, Beruniyning fikricha,
turlicha m a’no va mazmunga ega bo'ladi. Chunonchi,
lazzat
yaxshilik va yomonlik alomati bo'lishi mumkin, ya’ni birov o'zi
qilgan yaxshilikdan lazzatlansa, boshqa birov o'zi amalga oshir-
gan yomonlikdan lazzatlanadi.
Abu Rayhon Beruniyning tushuntirishicha, yomonlikni vu
judga keltiruvchi manbalardan biri yolg'onchilikdir. Yolg'onchilik
insonni rostgo'ylik va halollikdan, insof va diyonatdan benasib
qilib qo'yadi, adolatdan yuz o'girtiradi. Yolg'on guvohlik be
rishga, om onatga xiyonat qilishga sabab bo'ladi. Qayerda
yolg'onchilik avj olsa, o'sha yerda yomonlik tezroq rivojlanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
