tirishda va uni yanada rivojlantirishda bilim muhim ahamiyatga
ega ekanligini alohida ta ’kidladi. Qayerda bilim, ilmga e’tibor
kamaysa, o ‘sha yerda odam lar axloqan tubanlasha boshlaydilar.
Jamiyat m a’naviy inqirozga yuz tutadi. O dam lar orasidan
hurmat-izzat ko‘tariladi. Mehr-oqibatsizlik avj oladi. Bilimsizlik-
ning dastlabki ko'rinishlari, kishining o ‘z iffatini yo‘qotishdir,
deb tushuntiradi.
Yuqoridagi dalillardan ko‘rinib turibdiki,
musulmon falsafa-
sidagi eng yirik ta ’limot hisoblangan, sunniylikning g‘oyaviy
asosi bo‘lgan sunnalarni to'plashda, uni ishonarli, mukammal
hadislar to ‘plamlari shaklida rasmiylashtirishda movarounnahrlik
muhaddislar munosib hissa qo‘shdilar.
0
‘z navbatida, xuddi shu
fidoyilik
nafaqat musulmon madaniyati, balki umumbashariy
madaniyat va m a’naviyat taraqqiyotiga qo'shilgan buyuk ulush
ham bo'ldi.
O 'rta asr musulmon falsafasidagi eng yirik ta ’limot, sun
niylik zaminida shialik vujudga keldi. Shialik asta-sekin sunniylikka
muxolifatda bo'lgan diniy-falsafiy ta ’limot sifatida rivojlanib
boraveradi. Ma’lumki, shialik VII asr o'rtalarida xalifa Ali hokimi-
yatini qo'llab-quw atlovchi siyosiy guruh dunyoqarashi sifatida
vujudga keldi. Shiizm tarafdorlari faqat
Ali va uning maslakdosh-
larining nomi bilan bog'liq bo'lgan sunnalarni tan olar edilar,
xolos. Shiizm tarafdorlari sunnizm targ'ib etgan ayrim urf-odat-
lar, marosimlami rad etdilar. Shuningdek, sunniylik bilan shia
lik o'rtasida hokimiyat masalasida ham ixtilof mavjud edi. Xusu
san, sunniylar xalifalik hokimiyatining tarafdori bo'lishgan bo'lsa,
shialar hokimiyatni imomat boshqarishi zarur, degan g'oyani
olg'a surar edi.
Asta-sekin shiizm tarkibida ham turli-tum an diniy falsafiy
ta ’limotlar vujudga kela boshladi. Xususan, VII asming ikkinchi
yarmida shiizm tarkibida vujudga kelgan xorijizm ta ’limoti arab
xalifaligi tom onidan bosib
olingan Iroq va Eron aholisi, oddiy
arab mehnatkashlar ommasi manfaatlarini ifodalovchi demokratik
harakatning nazariy asosi vazifasini bajardi. Ushbu ta’limotga
ko'ra har qanday, hatto musulmon teokratik davlatining diniy
va dunyoviy boshlig'i ham diniy jam oa tom onidan saylanadi va
jamoaga bo'ysunadi. Agar xalifa jam oa manfaatlarini himoya qil-
www.ziyouz.com kutubxonasi
masa vazifasidan bo'shatiladi, hatto qatl etiladi.
Ayrim xorijiy-
lar, hatto musulmon jamoasi xalifasiz ham yashay oladi, de
gan fikmi bayon qilishdi. Xorijiylar g‘ayridin vakillariga — xris-
tianlarga, zardushtiylarga, moniylaiga ham xayrixohlik bilan mu-
nosabatda bo'ladilar.
Xorijizm ta ’limotiga ko‘ra, yer butun m usulm on jam oa-
sining mulki bo'lishi, islom dinini qabul qilgan barcha fu-
qarolar jon va yer solig'idan ozod bo'lishlari,
barcha kishilar
umuminsoniy axloq normalariga rioya qilishlari, odam lar hayot
tarzida oddiylik barqaror bo'lishi darkor. O rtiqcha zeb-u ziy-
nat, m ol-u dunyoga hirs qo'yish, m ayparastlik qattiq tanqid
q ilin ad i1.
VII asr o'rtalarida shialik tarkibida shakllangan diniy falsafiy
ta ’limotlardan yana biri — ismoilizm edi. Ismoilizmning shakl
lanishida neoplatonizm, neopifagorizm kabi Yevropada keng tar
qalgan falsafiy ta ’limotlaming,
shuningdek, qadimgi Eron va
Turon xalqlari orasida islomgacha keng tarqalgan zardushtiylik,
moniylik, mazdakizmning ta ’siri katta bo'ldi.
Ismoilizm murakkab diniy-falsafiy ta ’limot bo'lib, ochiq (zo-
hiran) va maxfiy (botinan) shakllardagi targ'ibot va tashviqot
ishlariga mo'ljallangan edi. Keng mehnatkashlar orasida amalga
oshiriladigan ochiq targ'ibot va tashviqot ishlarida ismoilizm
g'oyalari shialikdan deyarli farq qilmas edi. Maxfiy targ'ibot va
tashviqotda butun koinotning mutlaq hokimi — Xudo bilan
uning yerdagi vakili — payg'ambar orasida
katta farq borligiga
e’tibor qaratilar edi. O'sha farq yetti katta pog'onadan (em anat-
siya): mutlaq Xudo, dunyoviy aql, 'dunyoviy jon, birlamchi
materiya, fazo, vaqt va kamolotga erishgan insondan (ya’ni
payg'ambar) iborat deb tushuntirilar edi.
Ismoilizm ta ’limotiga ko'ra, kamolotga erishgan inson, ya’ni
payg'ambar (al-inson al-komil) o'zida «dunyoviy aql»ni mujas-
samlashtirgan iqtidorli notiq bo'lib, Xudoning fikr-mulohaza-
larini kurrai zaminda yashovchi insonlaiga yetkazib turadi. «Dunyo
viy aql»ni o'zida mujassamlashtirgan payg'ambaming
eng muhim
fazilatlaridan biri bo'lgan bilimlilik, ilmlilik har tom onlam a
Do'stlaringiz bilan baham: 
