М о г T .
Utopiya. М., 1978, 227-bet.
www.ziyouz.com kutubxonasi
mo'jizalar ko‘rsatib, odamlarga o'zi haqida xabar berib turadi.
Inson joni ham abadiydir. Uning bu dunyodagi qilmishlari narigi
dunyoda baholanadi, ya’ni yoki mukofotga, yoki jazoga mu-
nosib topiladi. Orolning ilk hukmdori Utop aholining turli elat
vakillaridan tarkib topganini inobatga olib, din erkinligini joriy
etadi. Hatto xudosizlar ham jazoga loyiq topilmaydilar.
Tomas Mor «Utopiya» nomli asarida inson shaxsi tuban-
lashuvining sabablarini tushuntirib berdi. Uning fikriga ko'ra
o'g'irlik, daydilik shaxs tubanlashuvining ko'rinishlaridir. Jamiyat
da sodir bo'layotgan qashshoqlik, huquqsizlik kabi sharmandali
g'ayriinsoniy holatlarni tugatmoq uchun, eng awalo, kishilar-
dagi turli порок yo'llar bilan topilgan moddiy boyliklami yo'qotish
darkor. Ingliz mutafakkirining ta’kidlashicha, jamiyatdagi eng
yuksak qadriyat insondir. Shuning uchun ham u «inson oltinga
nisbatan arzon bo'lishi» kabi yaramas holat bilan hech qachon
murosaga kela olmagan. Uning tushuntirishicha, inson hayoti hech
narsaga tenglashtirib bo'lmaydigan qadriyatdir, chunki uni
«dunyodagi hech qanday in’om bilan tenglashtirib bo'lmaydi».
Mor insonda eng buyuk talant va qudratli mo'jizani ko'radi.
Tomos Morning inson to'g'risidagi qarashlari barcha odam
lar ekspluatatsiyadan xoli, bir-birlari bilan teng bo'lgan ideal
ijtimoiy tuzum haqidagi fikr-mulohazalari bilan uyg'unlashib
ketdi. Jamiyatning har bir a’zosi umumiy ishga o'zining hissa-
sini qo'shadi. Odamlarning faoliyati jamiyat ishiga qo'shgan his-
sasi bilan baholanadi. Bunday jamiyatda fuqarolar faqat olti
soat ishlashadi. Qolgan bo'sh vaqtlarini o'zlarining madaniy-
ma’naviy ehtiyojlarini qondirish uchun sarflaydilar, hordiq
chiqaradilar, musiqa, she’riyat, fan bilan shug'ullanadilar. Jami
yatning barcha a ’zolari xayrli, savob ishlar bilan band bo'ladilar.
Inson kelajagi, uning taqdiri haqidagi fikr-mulohazalar ita-
liyalik gumanist Tommazo Kampanella1 asarlarida ham bayon
1
Tommazo Kampanella Renessans davri falsafasining yirik namoyandasi. U
1568-yilning 5-sentyabrida Italiyada tug‘ilgan. Qadimgi zamon va o‘rta asr faylasuf
larining asarlari, ayniqsa, Aristotel falsafasi, Foma Akvinskiy qarashlari, o ‘z
zamonasining naturfilosofiyasi bilan yaxshi tanish bo‘lgan. Protestanlarning hokimi
yatni restavratsiya qilishlariga qarshi bo‘lgani uchun inkvizitsiya agentlarining uzluksiz
quvg'iniga giriftor b o ‘lgan. 1639-yil 21-mayda vafot etgan. Uning falsafiy qarash
lari «Sehrgarlik va narsalarning his etishi haqida» (1620), «Quyosh shahri*
(1629), «G‘alabaga erishgan ateizm» (1631), «Universal falsafaning uch qismi
yohud narsalar haqida metafizik ta ’limot» (1638), «Falsafa, hissiyot yordamidagi
isbot* (1591) kabi asarlarida bayon etgan.
www.ziyouz.com kutubxonasi
etilgan. Tommazo Kampanella cherkov va dunyoviy hokimiyat
tarafdori edi. Protestantlaming hokimiyatni restavratsiya qilish-
lariga mutlaqo qarshi edi. Rim papasining butun xristianlar
ustidan hukmron bo'lishini istar edi.
Kampanellaning fikriga muvofiq Xudoning butun yer yuzida
hukmronligini ta’minlamoq uchun jamiyatda jiddiy qayta qurish-
ni amalga oshirmoq darkor. Buning uchun, eng awalo, turli
nopokliklar bilan topilgan mulkni va zulmni tugatmoq zarur.
Bunday ulug'vor vazifa hamkorlik, tenglik va erkinlikka asoslan
gan ijtimoiy tuzum yaratish yo'li bilan amalga oshiriladi, degan
g'oyani ilgari suradi.
Kampanellaning 1629-yilda yozilgan «Quyosh shahri» asa
rida uning ijtimoiy-siyosiy, ma’naviy-axloqiy qarashlari ba
yon etilgan. Asarda olg'a surilgan g'oyalar kitob muallifming
ijtimoiy-siyosiy, m a’naviy-axloqiy qarashlariga, shaxsiy
kechinmalariga to'la mos tushadi. Tomas Mordan farqli
o'laroq, u iqtisodiy muammolarga, xususan, iqtisodiyotni
qayta qurish masalalariga kam e’tibor beradi. Xristianlarning
xohish-irodasiga qarab xususiy mulkni tugatish mumkin
bo'lardi, deb hisoblaydi.
«Quyosh shahri»da orzu qilingan davlat tuzumi ideal-
lashgan teokratik sistema namunasi bo'lib, uning boshida
quyosh ramzi bo'lgan Qohin, birinchi dindor, yirik metafizik
turadi. Bir umrga saylab qo'yiladigan bosh hukmdor o'z
davrining barcha bilimlari bilan tanish bo'lm og'i darkor.
Bosh hukmdor jamiyat oldida turgan, yechilishi o 'ta zarur
bo'lgan barcha muammolar yechimini topish yo'llari, us
lub va usullarini bilishi zarur. Jamiyatning turli jabhalari
yumushlari bilan uning yordamchilari shug'ullanadi. Yor-
damchilar yirik olimlar orasidan saylab qo'yiladi. Urush va
tinchlik masalalari bilan shug'ullanuvchi yordamchining xulq-
atvori, xatti-harakatida kuch-quvvat, san’at, hunarmand-
chilik va fan masalalari bilan shug'ullanuvchi yordamchida
donishmandlik, tug'ilish va bolalar tarbiyasi masalalari bilan
shug'ullanuvchi yordamchida muhabbat ustuvorlik qilmog'i
lozim.
Fuqarolik hayoti va faoliyati bilan bevosita shug'ullanish turli
lavozimlami egallab turgan kishilarga topshiriladi. Bunday kishi
lar ham fuqarolar orasidan saylab qo'yiladi. Mansabdor kishi-
www.ziyouz.com kutubxonasi
lami saylashda ularning bilimi, ishbilarmonligi, xolisligi, jami
yatni boshqarish qobiliyatlari hisobga olinadi. Lekin Kampanella
orzu qilgan davlat-jamiyat modelida uni boshqarish ishlaridan
din, cherkov ajratilmaydi. Jamiyatning boshqarish mexanizmini
ushlab turgan mansabdorlarning ko‘pchiligi dindorlar bo'ladi.
Jamiyatni boshqarish ishlarida, hatto sehrgarlar ham ishtirok
etadilar. Ko'rinib turibdiki, Kampanella orzu qilgan jamiyatda
siyosiy-dunyoviy hokimiyat din va cherkov bilan uyg'unlashib
ketadi. O'z navbatida, Quyosh shahri fuqarosining diniy dunyo-
qarashi tabiat falsafasi bilan qo'shilib-qorilib ketadi. Ulaming
uyg'unlashuvini ta’minlash Quyosh shahri hokimiyatining eng
muhim vazifalaridan biri hisoblanadi.
Kampanellaning davlat-jamiyatni boshqarish dasturi asosida
butun dunyo fuqarolarini birlashtirish g'oyasi yotadi. Lekin
o'sha butun dunyo fuqarolari birlashgan yagona davlatni Rim
papasi boshqarishi shart, deb hisoblaydi. Uning fikriga ko'ra,
turli davlat vakillaridan tashkil topgan Rim senati barcha
muammolami, bahsli-munozarali masalalarni tinchlik yo'li bilan
yechishi lozim.
Kampanella ijtimoiy-siyosiy qarashlarining asosida yangi jamiyat
qurish g'oyasi yotadi. Yuqorida ta’kidlab o'tganimizdek, u qur-
moqchi bo'lgan yangi jamiyatning hamma sferasida aql-farosat
ustuvor, jamiyatda o'matilgan barcha tartib-intizom aqlga, ijti
moiy adolat prinsiplariga asoslanadi. Shuning uchun ham bu
yerda birovlar hisobidan kun ko'ruvchi tekinxo'rlar, ishyoq-
maslar yo'q. Barcha fuqarolar, jumladan, xotin-qizlar ham ishlab
chiqarishda teppa-teng ishtirok etadilar. Odamlarning halol mehnati
tufayli jamiyatda mo'l-ko'lchilik yaratilgan. Jamiyatda ishlab chiqa-
rilgan noz-u ne’matlar ham fuqarolaming ehtiyojlariga qarab
adolatli taqsimlanadi.
Kampanella orzu qilgan jamiyatda xususiy mulk yo'q, hatto
oila ham yo'q. Bu yerda qashshoqlik ham, o'g'rilik ham, mol-
u dunyoning quli bo'lish kabi holatlar ham yo'q. Uning
tushuntirishicha, turli nopokliklar bilan topilgan mulkdan xoli
bo'lgan jamiyatgina ko'pchilik manfaatini himoya qilishga qodir
bo'ladi. Insofli, diyonatli kishilaming katta avlodini shakllan-
tirishga muvaffaq bo'ladi. Bunday jamiyatda odamlar o'z vatan-
lariga tasawur qilib bo'lmas darajada muhabbatni vujudga kel-
tiradilar, barcha «tengdoshlar bir-birlarini og'a, deb ataydilar».
www.ziyouz.com kutubxonasi
Bunday yangi odamlar eski jamiyatning barcha illatlaridan xoli
bo'ladilar.1
Kampanella bunyod etmoqchi bo'lgan jamiyatda yoshlar tar-
biyasiga katta e’tibor beriladi. Chunonchi, bolalarni o'qitish va
tarbiyalash ishlariga g‘amxo‘rlikni jamiyat o'z zimmasiga oladi.
Mehnat tarbiyasiga alohida e’tibor beriladi. Bolalar foydali
mehnatda uzluksiz ishtirok etadilar. Har qanday og'ir mehnat
bolalar uchun kamsitish yoki haqorat hisoblanmaydi. Jamiyat
bolalaming jismoniy tarbiyasiga, ayniqsa, talantli, iste’dodli bola-
lami o‘qitishga alohida e’tibor beradi. Quyosh shahrida ta’lim va
tarbiya jarayonini tashkil etish ixtiyoriylikka asoslaniladi va sayo-
hatga chiqish, turli o'yinlarni uyushtirish, jismoniy mashqlarni
bajarish jarayonida amalga oshiriladi. Fan, madaniyat ishlari bilan
shug'ullanish har tomonlama qo'Ilab-quwatlanadi. Bir ibora bi
lan aytganda, Kampanella orzu qilgan jamiyatda shakllangan
yangi kishi har tomonlama rivojlangan bo'ladi.
Shunday qilib, Yevropa Renessans davrining mashhur gu-
manisti Tommazo Kampanella qarashlarida jamiyatda oddiy fu-
qaroning erkin, farovon bo'lishi, har bir jamiyat a’zosining
baxt-saodatga erishishi yo'Uari haqida ajoyib g'oyalar olg'a surilgan
edi. U o'z zamonasining ijtimoiy munosabatlarida mavjud bo'lgan
turli ziddiyatlami bartaraf etish uchun fuqarolar tarbiyasiga
e’tibor berish lozimligini alohida ta’kidladi.
Xullas, Yevropa Renessans davri gumanistik falsafasi, inson
faoliyat ko'rsatayotgan g'ayriinsoniy ijtimoiy muhitga xayoliy
(utopik) bo'lsada, o'z noroziligini bildirdi. O'z navbatida, in
sonning insonga zulmini, insonning inson tomonidan eksplu-
atatsiya qilinishini tugatish zarur ekanligini kun tartibiga qo'ydi.
Har bir kishi va barcha jamiyat a’zolarining erkin, har tomon
lama rivojlanishini ta’minlovchi yangi jamiyatning ideal modeli
haqidagi fikr-mulohazalarni yanada rivojlantirdi. Jamiyatni boshqa
rish san’atini takomillashtirish yo'l-yo'riqlarini ko'rsatadi.
Boshqarish mexanizmini qo'lida ushlab turgan hukmdorlarning
ma’naviy-axloqiy qiyofasiga dastlabki chizgilar chizildi.
Qarang:
Do'stlaringiz bilan baham: |