A n t ik d a V r fa L sa fa si

133 C o p lesto n F. H istory o f p h ilosop h y. V o l .l . - N e w Y ork -L on d on -T oron to-S yd n ey-
A u ck lan d , 2 0 0 3 . P .67.
134 А н тология м и ровой ф и л ософ и и . Т .1, 4 .1 . С .310.
135 И к ти бос к уйидаги м ан ба буйича: Чаньплев А .Н . К урс лекций по дер ев н ей
ф и л ософ и и . - М .: Вы сш ая ш кола, 1981. С. 174.
114

---

yuqori bosqichga k o ‘tardi. Xususan, M ilet maktabi vakillari bitta asosni: 
Fales-suvni, Anaksim en - havoni boshlang‘ich asos degan bo‘lsalar, 
Empedokl to ‘rttasini yer, suv, havo, olovni substansial asos deb 
hisoblagan; bunda substansiya soni chekli. A naksagor esa, ilk bor 
elem entlar “m oddiy” zarrachalarining cheksizligi tushunchasini kiritdi.
A naksagor elementlari — bu narsalar urug‘lari (Empodakl ularni 
“barcha narsalarning ildizlari” deb atagan). M azkur urug' lardan tashqari 
A naksagor ularni harakati anti ruvchi kuchning — “a q f’ning mavjudligini 
ta ’kidlaydi. Sim plitsiy Anaksagorning bu fikrini yuqori baholab aytadiki, 
u Anaksim en falsafasi bilan tanishgani holda, ilk bor boshlang‘ich asos 
to ‘g ‘risidagi tasavvum i tubdan o ‘zgartirdi, y a’ni u yetishm ayotgan 
sababni (harakatlantiruvchi kuchni) to ‘ldirdi va jism larni cheksiz deb 
bildi.
“AqP’ning 
harakatga 
keltiruvchi 
kuchi 
xaotik 
tarzda 
harakatlanadigan zarrachalam i - “urugMarni” tartibga soladi; avval 
borliqning muayyan qismlari, keyin butun borliq ana shu asosda vujudga 
keladi. Y a’ni “Aql” hosil qiladigan borliq cheksiz kengayib boradi; o ‘z 
navbatida, boshlang‘ich asos — “urug‘lar” ham cheksiz b o ‘linadi. K o ‘rib 
turibm izki, A naksagor “u ru g ‘lari” — bu Levkipp, Dem okrit va 
Epikurlam ing boMinmas zarrachalari.
G om eom eriyalar 
to ‘g ‘risidagi 
ta’limotning 
mohiyatini 
Anaksagorning quyidagi m ulohazalari ifodalaydi: “B archa narsalar 
barchada bor”, “B archada butunning qismi bor”, nim a k o ‘p bo ‘lsa, u 
alohida predm et sifatida aynan ana shunday b o ‘lib ko‘rinadi” 136.
Anaksagor “A q f’ning harakatlantiruvchi faoliyati sababiyatlimi yoki 
m aqsadlim i? deb savol qo‘yadi va unga “aql o ‘z holicha mavjud, u hech 
narsa bilan aralashib ketmagan, deb javob beradi. U yozadi: “Har bir 
narsada barcha narsalarning bir qismi mujassamdir. Faqat Aqlgina 
bundan m ustasno. Aql har qanday b o ‘lak va qismlardan xoli, o ‘ziga-o‘zi 
hukm ron ham da o‘z holicha mavjuddir. Bordi-yu Aqlga biron narsa 
qorishib ketganda, u hech narsaga hokim lik qilolm asdi. Aql m avjud 
narsalarning eng yengil va musaffosi bo ‘!ib, jam iki bilim lam i o ‘zida jo
etgan va shuning uchun ham u benihoya qudratlidir. Ana shu qudrati ila 
barcha tirik jonlarni bog‘lab turg‘usidir” 137. “A ql”, bir tom ondan 
mexanik harakatlatiruvchi kuch, (Anaksagor: “Dastlab, barcha narsalar 
birga bo‘lgan, keyin aql kelib, ularni tartibga solgan”), ikkinchi