A n t ik d a V r fa L sa fa si

EMPEDOKL FALSAFASI
Empedokl A kragasda yoki Sitsiliya orolidagi A grigentda yashab 
o ‘tgan. Uning tavallud topgan kuni va sanasini hech kim aniq bilmaydi, 
biroq m a’lumki, Em pedokl eram izdan avvalgi 443-444-yillarda Furiya 
shahriga asos solinganidan so ‘ng u yerga tash rif buyurgan. Em pedokl -
“ Buyuk grek” fizikasining vakili, pifagorchi Filolay va Eleychi Zenon 
zam ondoshi. Em pedokl pifagorchilar m ashg‘ulotlariga qatnashgan (a ’zo
127 Copleston F. History o f philosophy. V o l.l. - N e w Y ork-L ondon-T oronto-Sydney-
A u d d a n d , 2003. P .5 4 -6 1 .
109

---

sifatida emas), biroq eshitgan narsalarini tarqatgani uchun, uning 
m ashg‘ulotlarga qatnashishini taqiqlaydigan qonun qabul qilishgan. 
Empedokl m ag'rur bo‘lgan, maqtovni suygan, o ‘zini xudo deb his 
qilgan. X udolar uni Olim pda tiriklayin q o ‘lga olgan deb o ‘ylasin deb, 
o ‘limi yaqinlashgan paytda Etna krateriga o ‘zini tashlagan, biroq vulqon 
uning bir oyoq kiyimini chetga irg ‘ itib yuborgan va shu tariqa Em pedokl 
o ‘ylagan narsa yuzaga oshm agan. U tu g ‘ilgan shahridagi siyosiy hayotda 
ishtirok etgan va ehtimol dem okratik partiyaning yetakchisi ham b o ‘lgan.
Em pedokl ikkitaa falsafiy poema: “Tabiat haqida” v a “Tozalanish” 
asarlari muallifi. U Parm enid kabi boshqa faylasuflarga zid ravishda o ‘z 
g ‘oyalarini sh e’riy shaklda bayon qiladi. B izga qadar uning asarlarining 
lavhalari ozm i-ko‘pmi yetib kelgan.
Em pedokl o ‘z tizimini yaratm agan boTsa-da, u o ‘z o ‘tm ishdoshlari 
g ‘oya-larini yaxlit, bir butun qilib birlashtirib qo‘yishga urindi. U 
Parm enidning borliq m avjud va u moddiy, borliq hech qayerdan paydo 
b o ‘lmaydi va hech qayerga y o ‘qolmaydi, y a ’ni u y o ‘qlikdan paydo 
boTishi mum kin emas va yana y o ‘qlikka keta olmaydi, degan g ‘oyasini 
qabul qilgan. Zero, modda ibtidoga ham, intihoga ham ega emas, uni 
y o ‘qotib b o ‘lmaydi. “Kimki avval y o ‘q b o ‘lgan narsani keyin yuzaga 
keladi, yoki o ‘lishi va batamom yakson b o ‘lishi kerak, deb hisoblaydigan 
b o ‘lsa, ular axm oqlar yoki ular o ‘z tum shuqlari ostidagidan boshqasini 
k o ‘rm aydilar. Yoxud y o ‘q narsadan nim adir paydo bo‘lishi mumkin 
emas va m um kin bo‘lmagan va eshitilm agan narsadan nim adir paydo 
b o ‘lishi uchun, m avjud b o ‘lgan, o ‘lgan, y a ’ni u qayerga q o ‘yilmasin, 
ham isha b o ‘lgan”. V a yana: “Va barcha narsada bo ‘sh narsaning ham, va 
nihoyatda toT a narsaning ham o ‘zi y o 'q ”, “B archa narsada hech qanday 
b o ‘sh narsaning o ‘zi y o ‘q. U holda ular qaydan paydo b o ‘lgan b o ‘lar 
edi?” 128.
Empedokl dunyoning boshlang‘ich asosi sifatida to 'rtta tabiiy 
stixiya: yer, suv, olov, havoni qabul qiladi, barchasini bir biriga teng deb 
biladi, ulami bir biriga aylanmaydi, deb hisoblaydi. M ifologiya ta ’sirida 
ularning ildizini 4 ta xudo: Zevs, Gera, Aid, N estis bilan bo g‘laydi. 
Olam dagi barcha narsalar - ana shu 4 ta ildizni turli ulushda q o ‘shilishi 
natijasi. M asalan, suyak suvning ikki qismidan, yerning ikki qism idan va 
olovning to ‘rt qism idan tashkil topgan.
Em pedokl Parm enidning borliqning o ‘zgarmasligi to ‘g ‘risidagi 
tam oyilini o ‘zicha talqin qilar ekan, m ateriyaning bir shakli boshqasiga
128 C opleston F. H istory o f philosophy. V o l.l. —N ew Y ork-I.ondon-T oronto-S ydney-
A uckland, 2003. P.61.
110

---

aylana olmaydi, biroq tuproq, havo, olov va suv kabi m ateriyaning yoki 
elem entlarning fundam ental va abadiy shakllari m avjud, deydi. Tuproq 
suvga aylana olm aydi, suv esa tuproqqa: materiyadagi to ‘rt unsur 
o ‘zgarmaydi. 
ular 
boshlang‘ich 
zarrachalar 
sanaladi. 
Ulam i 
uyg‘unlashishi orqali bu olamdagi turli obyektlar hosil boTadi. Shunday 
ekan, obyektlar unsurlam ing uyg‘unlashuvi orqali yuzaga keladi, ajralib 
ketishi hisobiga esa y o ‘qolib ketadi; biroq unsurlam ing o ‘zi esa hech 
qayerdan hosil b o ‘lmaydi va hech qayerga y o ‘qolib ketm aydi va abadiy 
o'zgarm ay qoladi. Em pedokl shu tariqa birm uncha boshlang‘ich moddiy 
zarralam ing m avjud-ligini tan olish uchun, o ‘zgarishlam ing tabiiy 
mavjudligi 
daliliga tayanib, Parm enidning m oddiyunchilik nuqtai 
nazarini m urosaga kelurish mumkin deb hisoblaydi.
Ioniya falsafani an'analarini italiya falsafasi yutuqlari bilan q o ‘shgan 
Em pedokl olam ning o‘zgarishi va o ‘zgarm asligi to ‘g ‘risida bir xil 
gapirgan: olam o ‘z ildizlariga k o ‘ra “vaqt aylanasi” chegarasida 
o ‘zgamias, biroq narsalar darajasida va “vaqt aylanasi” ichchida 
o ‘zgaruvchan. Em pedokl eleychilam ing borliqning saqlanishi qonunini 
e ’tiro f etadi.
M uhabbat va nafrat kurashi, Em pedokl fikricha, borliqdagi 
o ‘zgarishlam ing asosiy sababidir. B oshlang‘ich elem entlar, y a ’ni, 
“narsalar ildizlari”, hatto, ular orasidagi olov ham passiv. Dunyodagi 
barcha jarayonlar ikkita o ‘zaro bir-birini istisno qiluvchi m hiy asoslar 
kurashi natijasida m avjud. Birinchisi F iliy a — m uhabbat (boshqa nomlari 
Garm oniya, Quvonch, Afrodit), ikkinchisi - N eykos-nafrat yoki qahr- 
g ‘azab. M uhabbat - birlik va ezgulikning kosm ik sababi. N afrat — 
k o ‘plik va yom onlikning sababi. M uhabbat turli jinslilarni birlashtiradi, 
bir jinslilam i ajratadi.
Em pedoklning ta ’kidlashicha, filil va neykos o ‘zaro kurashlarida 
navbat bilan goh unisi, goh bunisit g ‘olib chiqadi, oxir-oqibatda bu 
kurash m uhabbatning g ‘alabasi va nafratning olamdan tashqariga 
chiqarib yuborilishi bilan yakunlanadi. Bu holatda barcha 4 ta stixiya 
tekis bir xil qatnashadi. Xususan, uchinchi fazada nafrat g ‘alaba 
qozonadi, u bilan hech narsa raqobatlasha olmaydi. 1 va 3 fazalar 
akosm ik (y a’ni, nokosm ik) holatdir. Ikkinchi faza (m uhabbat va 
nafratning m uvozanatda b o ‘lishi) va to ‘rtinchi faza (nafrat va m uhabbat 
m uvozanati) kosm ik holatlaridan iborat. M azkur m uvozanatlar tu rg ‘un 
emas, dinam ik holatda. Ular umumiy y o ‘nalishga ega: birlik va 
egilishdan, k o ‘plik va yovuzlikka (ikkinchi faza) ham da ko‘plik va 
yovuzlikdan birlik va ezgulikka (to ‘rtinchi faza) qarab harakatlanadi.
i l l

---

Insoniyat to ‘rtinchi fazada yashaydi. T o ‘rtta faza uyirmali harakat 
davom ida muntazam ravishda alm ashib turadi, bu “taqdir irodasi” 
bo ‘yicha am alga oshm aydi. Ana shu sikl b o ‘yicha Kosmos mangu 
takrorlanib turadi129. Biroq Empedokl m azkur tashkillashuv butun 
m avjudotga xosmi yoki Kosmos m ateriyaning abadiy xaotik (tartibsiz) 
holatidan iboratmi, degan savolga aniq javob bermaydi.
Em pedoklning Kosm ik siklning to ‘rt fazasini ajratgan holda borliq 
v a uning sferalarining shakllanishi to ‘g ‘risidagi mulohazalari ham 
e ’tiborga loyiqdir. Uni F.K oplston quyidagicha tushuntiradi. Em pedokl 
fikricha, biz yashayotgan bu olam davr (sikl)ning boshlanishi va 
unsurlam ing to ‘la ajralish bosqichi 
oralig‘idagi o ‘rta bosqichda 
joylashgan: N afrat asta-sekin m uhitga kirib boradi va M uhabbatni surib 
chiqaradi. B orliqda Yer kurrasi shakllana boshlagach, birinchi havo, 
so‘ng olov va undan keyin quruqlik ajralib chiqqan. Suv olam ning 
aylanishida yuzaga kelgan m arkazdan qochirm a kuch bilan chiqarib 
tashlanadi. Dastlabki sfera (davriy jarayondagi 
dastlabki,
mutlaq 
m a’noda em as) Em pedokl tom onidan bir nechta g ‘ayri-oddiy iboralar 
orqali tavsiflanadi. “Bu yerda (ya’ni, sferada) n a quyoshning tezkor 
a ’zolari, na o ‘z qudrati bilan to ‘zg‘igan yer, na dengiz ajratilm aydi, ular 
xudo tom onidan shu qadar m ustahkam bog'langanki. o‘zining doira 
b o ‘ylab yagonaligiga quvongan holda, o ‘z ortidagi sferik va doira
130
u yg‘unligini m ustahkam to ‘shaydi” 
.
Empedokl jonning k o ‘chishi to ‘g ‘risidagi Pifagor ta ’limotini qabul 
qiladi va tirik tabiat birlikda, chunki har bir narsada aqllilik va fikrlash 
elementi bor, deydi. Uningcha, fikrlashning moddiy asosi - qon bo‘lib, 
unda to ‘rt elem ent turli m iqdorda qo ‘shilgan. Empedokl kundalik bilish 
v a dunyoqarashni farq qiladi. Dunyoqarash predmeti yaxlitlik b o ‘lib, uni 
k o ‘z bilan k o ‘rib b o ‘lmaydi, quloq bilan eshitib, tushunib b o ‘lmaydi, aql 
bilan qam rab olib boMmaydi.
Em pedokl biologiya m asalalari bilan ham shug‘ullangan. Xususan, u 
organik m aqsadga m uvofiqlikni tushuntirishga uringan. Empedokl butun 
tirik organizm larning kelib chiqishi bilan emas, balki qismlari, 
a ’zolarining kelib chiqishi bilan qiziqqan. Tabiat haqidagi poemasida 
yozadi: k o ‘p boshlar “o ‘sib chiqqan, ulam ing yelkasi b o ‘lmagan, q o ‘llar