ARISTOTEL FALSAFASI
Aristotel (384-322) Stagirda (M akedoniyaning yaqinidagi Frakiya
shahrida) tavallud topgan. Otasi Nikom ax M akedoniya hukmdori
Amintning saroyida shifokor bo'lgan. 367-yili Aristotel Afinadan ketib,
Platon A kadem iyasiga kiradi, u yerda Platon oMimigacha qoladi (347).
347-yili Platon A kadem iyasiga Spevsipp rahbar bo‘lib qoladi,
Aristotel
va K senokrat Akademiyani va um um an, Afinani tark etishadi,
A tam eyaga k o ‘chib o ‘tishadi.
Eramizdan avvalgi 343 yoki 342-yilda Aristotel M akedoniya
saroyiga
A leksandrning
(M akedoniya
shohi
Filipp
o ‘g ‘lining)
tarbiyachisi lavozim iga taklifni qabul qiladi. Bu lavozimda 3 yil faoliyat
yuritadi. A leksandr Fors yurishlarini boshlab yuborgandan keyin
Aristotelda M akedoniyada qolishga hojat qolmaydi va u Afinaga qaytadi.
U yerda Apollon Likeyskiy haram ida o ‘z m aktabini ochadi (Likey so ‘zi
haram nom idan kelib chiqqan). M a’ruzalarni bog‘da
sayr etib yurib
0
‘qigani uchun peripatetik (sayr etuvchi) laqabiga ega bo‘lgan. Unda
ta ’lim ikki shaklda olib borilgan: I) ekzoterik (yoki ritorikadan dars
berish) shaklda (bu ham m a uchun maqbul, barcha eplay oladigan shakl);
2) akroatik (yoki esoterik) shakl - bu maxsus tayyorgarligi b o ‘lgan
o'quvchilar uchun.
Uning ta ’lim strukturasiga m etafizika, fizika va dialektika kirgan.
Esoteriklar
ertalab,
ekzoteriklar
kechqurun
o ‘qishgan.
Platon
Akadem iyasidagi singari, Likeyda nafaqat ta’lim berishgan, balki unda
d o ‘stlik ipi bilan b o g ‘langan kishilar y ig ‘ilishib
turishgan, o ‘ziga xos
davra m avjud bo ‘lgan.
Yordamchi
materiallar,
kitoblar,
boshqa
m anbalarga b o ‘lgan ehtiyoj ularni to ‘plashga. kutubxona tashkil etilshga
imkon bergan. A leksandr vafotidan keyin (eram izdan avval 323-y.)
Aristotelning A finada qolishi xavfli b o ‘lgan. A finada m akedoniyaliklar
hokim iyatiga qarshi kuchli m uxolifat shakllangan edi. M akedoniyaliklar
bilan ham korlik qilgan Aristotelni yoqtirishm as edi. O xir-oqibatda u
ta ’qibga olinib, ustidan jinoiy ish qo ‘zg'atiladi. Anaksagor va Sokratdagi
singari, unga qo'yilgan
ayb siyosiy emas, diniy xarakterga ega edi.
Aristotel Afinadan chiqib ketishga m ajbur bo‘ladi (sud bo 'igunga qadar).
U Evbey orolidagi X alkidaga o'm ashadi. Eram izdan avvalgi 322-yilda
shu yerda vafot etadi.
Asarlari:
A ristotelga 146 ta asar tegishli degan fikr mavjud (o ‘zining
kutubxonasidagi kitoblar asosida tuzilgan ro 'yxat bo'yicha):
“O rganon'’ - m antiqqa oid asarlari to ‘plami;
165
“M etafizika” — aql bilan bilib olinadigan borliq asoslari to ‘g ‘risida
bir qancha risolalar majm uasi;
“Fizika”
- m avjud
tabiatni
tajriba
yordam ida
o ‘rganishga
b ag ‘ishlangan asar;
“Fizika to ‘g ‘risida darslar”;
“H ayvonlarning qismlari to ‘g ‘risida”;
“N ikom ax etikasi” ;
“Siyosat”;
“Ritorika”;
“Poetika”;
“A fina politsiyasi” (1890-yilda M isrda uning qo ‘lyozmasi topilgan)
va boshqalar.
Aristotel
ustozi
Platonning
falsafiy
bilishning
xususiyati,
umumiyning, xususan, tushunchaning mohiyati, borliq va bilish
dialektikasi b o ‘yicha ilgari surgan g ‘oyalari, bildirgan fikr-m ulohazalari,
keltirgan dalillariga m urojaat qiladi, ularga o ‘z m unosabatini bildiradi.
M a’lum ki, Platonning “g ‘oyalar” to ‘g ‘risidagi ta ’limoti b o ‘vicha
borliq
tuzilm asining shakllanishi va uni bilish quyidagi sxem ada sodir boMishi
kerak: “g ‘oyalar” (eydoslar, borliqning boshlangMch asoslari) - xususiy
dunyo hodisalari (ular borliqning asl sabablari va haqiqiy shakllarini
buzib k o ‘rsatadi) — borliq to ‘g ‘risidagi tushunchalar. Lekin Platon
doktrinasi bunga zid.
U
Sokrat taMimotiga tayanib,
tushuncha
predm etning asosiy xususiyatlarini, m ohiyatini aks ettirgani, bilishning
maqsadi esa aynan ana shu o ‘zgarm as m ohiyatni anglashga qaratilgani
uchun tushuncha ham borliq to ‘g'risidagi fikr, ham shu borliqning o ‘zi,
degan xulosaga keladi. B unda Platon tushunchalam i m ohiyat sifatida o ‘z
holicha m avjud deb tushunadi.
Tushunchalar to ‘g ‘risidagi m asala A ristotelning ham diqqat
m arkazida boMadi. U Platonning “g ‘oyalar” to ‘g ‘risidagi taMimotini
aynan ana shu m asala mohiyatini ochish davom ida tanqid qiladi.
Aristotel Platonning tushuncha predm etlar m ohiyatini
ifoda etadi, degan
fikriga qo‘shiladi, biroq u ustozining tushunchalar o ‘z holicha mavjud
degan xulosasiga qarshi chiqadi. Uning e’tirozi Platonning “g ‘oyalam i”
hissiy borliqning yolgMz haqiqiy mohiyati sifatida talqin etishiga
qaratilgan. A ristotel fikricha, bunga Platonning Geraklitning hissiy
qabullanadigan
predmet,
hodisalam ing
uzliksiz
o ‘zgarib
turish
to ‘g ‘risidagi fikriga asoslanishi sabab boMgan.
Platon G eraklitning
reallikda barcha hodisalar o ‘zgarib turadi, degan fikridan kelib chiqib,
undan farq qiladigan boshqa - o ‘zgarmas m ohiyatga ega reallik ham
166
m avjud
va bu reallik g ‘oyalardir,
y a ’ni
borliqning o ‘zgarmas
m ohiyatidir, degan xulosaga kelgan.
Aristotel Platonning g ‘oyalarini o ‘z holicha mavjud m ohiyatlar deb,
ularni hissiy qabul qililinadigan predm etlar dunyosiga qarama-qarshi
q o ‘yishini tanqid qilar ekan, o ‘zining tushunchalar
va his qilinadigan
predmetlar dunyosining o ‘zaro m unosabati to ‘g‘risidagi pozitsiyasini
shakllantiradi. Bunda Aristotel Platonning “g ‘oyalar” to 'g ‘risidagi
ta ’lim otiga 4 ta e’tiroz bildiradi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
